Jef Geeraerts herovert ereplaats op Boekenbeurs met 'De zaak Alzheimer' en bundeling 'Gangreen'

Gangreen 1 (Black Venus), over de ongeremde erotische belevenissen van een jonge Belgische assistent-gewestbeheerder (lees: Geeraerts) in 'de Kongo', verschijnt in 1968. Een naakte, zwarte vrouw siert de omslag. De schrijver krijgt een vracht scheldwoorden over zich heen: van schandaalschrijver over racist tot pornograaf.

"Dit boek is een kaakslag voor alle Belgen die in Kongo werkten. En soms zeer hard", bloklettert het blad Wereldwijd. Schrijver Piet Van Aken heeft het over Geeraerts die "als koloniale despoot mee onze Kongo-negers exploiteerde".

Herwig Leus schrijft op 15 november 1969 in Het Parool: "In een samenleving waar auteurs gelauwerd worden die het neerschieten van negers verheerlijken omdat het toch maar bavianen zijn, maakt Mein Kampf nog best een kans."

Al wordt Geeraerts ook geroemd en gelauwerd om zijn literaire durf. "Dit proza heeft zijn gelijke niet in ons taalgebied", dixit Marnix Gijsen. Op 9 oktober 1969 krijgt Gangreen 1 de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Proza, maar niet zonder rumoer. Jurylid Van Aken keurt het boek om ideologische redenen af. Senator Guy Cudelle, Franstalig socialist, doet officieel zijn beklag bij de Nederlandstalige minister van Cultuur Frans van Mechelen. Eind 1969 wordt een exemplaar in beslag genomen, gecontroleerd op schending van de openbare zedelijkheid en teruggebracht naar de Brusselse boekhandel Corman.

Geeraerts wordt gezien als een volgeling van de Amerikaanse schrijver Henry Miller. En wie recenseert Gangrene, op 29 juni 1975 in de San Francisco Chronicle onder de titel: 'Een explosie van kleur, geluid en primaire gevoelens'? Henry Miller zelve.

Wanneer Geeraerts enkele jaren later voor Knack journalistieke stukken schrijft, regent het lezersbrieven op de wijze van: 'De standing van uw weekblad wordt zeker niet gediend door het optreden van een mannetjesdier, dat systematisch elke vrouw neerhaalt tot een lustobjekt (sic) en spottend afgeeft op onze Vlaamse huismoeders'. The Evening standard bloklettert: Stay home, Jeff.

Eind 1972, bij de publicatie van Gangreen 2, De goede moordenaar, is het weer hommeles. Geeraerts beschrijft er zijn ervaringen als lid van een paracommando-eenheid tijdens stammenoorlogen tussen de Lulua's en Baluba's eind jaren vijftig. Het hoofd public relations van de Belgische landmacht publiceert op 28 februari 1973 in Het Belang van Limburg een brief waarin hij de beschreven feiten van tafel veegt als onzin en onwaarheid.

Geeraerts is inmiddels de sensatie van de Boekenbeurs geworden. In 1975 is hij Mister Boekenbeurs met Gangreen 3: Het teken van de hond, in 1977 met het slotstuk Het zevende zegel.

Anno 2003 is Geeraerts Gangreen bijgezet in de rij klassieke literatuur. Voorbije zondag signeerde hij zich de pleuris, voornamelijk de filmeditie van diens De zaak Alzheimer, waarvan inmiddels zowat 20.000 stuks zijn verkocht. Mister Boekenbeurs is back.

Gangreen is een term uit de geneeskunde. Het is een synoniem voor koudvuur en betekent volgens de digitale Van Dale zoveel als 'afsterving van een afzonderlijk deel van het levend organisme met daaropvolgende verrotting of scheikundige ontbinding van het afgestorven deel'. Masquer le texte

Een boek vol onbeschaamde seks en ongetemperd geweld, geschreven in een gulpende 'lawinestijl'. Een roman die fel van leer trok tegen de westerse burgermansamenleving, huwelijkshypocrisie en koloniale wantoestanden. Bol van verlangen naar een tomeloos oerleven en heimwee naar een ongerept, mythisch Congo. Bij elke geneukte zwarte vrouw naderde Jef Geeraerts de "paradijselijke staat van onschuld".

Toen Gangreen 1: Black Venus in het najaar van 1968 bij uitgeverij Manteau verscheen, kon een schokgolf niet uitblijven. Maar dat het eerste deel van deze cyclus het land op stelten zou zetten en zelfs tot inbeslagnames en parlementaire debatten leidde? Nee, dat had de auteur destijds ook niet kunnen bevroeden. Het was alsof Geeraerts hoogstpersoonlijk een splinterbom dropte op het katholieke Vlaanderen. Toch steigerde ook de linkse intelligentsia, zij het om andere redenen dan de pilaarbijters en de fatsoensrakkers.

De schrijver sloeg de polemiek met een zekere geamuseerdheid gade. Ook 45 jaar na datum. "Ik dacht toen gewoon: we zullen wel zien wat er van komt. Ik heb altijd mijn koelbloedigheid bewaard. Ach, als schrijver ben je op dat moment toch vooral bezig met je volgende boek. Ik wou per se die Gangreen-cyclus voortzetten."

Op het moment dat Geeraerts de laatste hand legde aan Gangreen 1 had hij al een stevige reputatie als aanstormend woelwater van de Vlaamse letteren. Nadat hij tussen 1954 en 1960 in Congo assistent-gewestbeheerder was geweest, stortte hij zich bij terugkomst in België op het schrijven. Met zijn debuut Ik ben maar een neger (1962), de monologue intérieur van een zwarte, haalde hij zich de eerste polemieken op de hals. Met Schroot (1963), Het verhaal van Matsombo (1966) en De troglodieten (1966) vergrootte Geeraerts zijn faam. Maar hij wilde meer. Hij moest en zou doorbreken en Manteau-coryfeëen als Jos Vandeloo en Ward Ruyslinck de loef afsteken.

Miller, Joyce en Celine

In een flat in het Italiaanse grensstadje Ventimiglia, waar zijn vriend en schrijver Paul De Wispelaere aan zijn proefschrift werkte, legde Geeraerts de kiemen van Gangreen 1. "Toen ik hem het eerste hoofdstuk voorlas, één lange volzin van 1.895 woorden, met hier en daar een komma en geen enkele punt, was Paul zo enthousiast dat hij in rode inkt op het manuscript schreef: 'Poepverhalen'", zo herinnert Geeraerts zich. Zeven jaar lang had het boek in zijn gemoed geborreld. Schrijven aan Gangreen was het ideale elixir om hem van zijn Congotrauma's te bevrijden.

Op 28 december 1967, om tien uur 's avonds, noteerde hij in de flat van zijn ouders in Knokke de slotzin van Gangreen 1: Black Venus. Als een bezetene zocht hij naar de juiste vorm, zo weet Geeraerts nog. "De stijl was vernieuwend. Ik zei de syntaxis vaarwel. Zinnen begonnen met drie puntjes, maar verder was ik spaarzaam met punten en komma's. En het boek eindigt ook met drie puntjes. Om aan te geven dat het geen afgerond geheel was, maar onderdeel van een cyclus."

De bijzondere vorm, die je ook bij Henry Miller en Louis-Ferdinand Céline aantreft, leest alsof er een vloedgolf op je af komt. "Ik was ook een groot bewonderaar van James Joyce en zijn stream of consciousness. Ik dacht: laat ik ook mijn rol eens afdraaien. (lacht) Een boek moet je vanaf de eerste pagina's bij de keel grijpen en niet meer loslaten." Ook anno 2014 is het herlezen van Gangreen 1 nog steeds een overrompelende en beroezende ervaring. De hoofdpersoon is constant op de vlucht voor zijn demonen. Dat viel ook Erwin Mortier op, die over Geeraerts' eenmalige terugkeer naar Congo Afscheid van Congo (2010) schreef: "Als 15-jarige was ik verbluft door de expliciete seks, die uitbarsting van zinnelijkheid, die stuwende libidineuze stijl. Later trof die bijna existentiële noodkreet me veel sterker, én de manier waarop de corrumpering van een koloniaal systeem is vormgegeven. De schreeuwende kracht van Gangreen doet denken aan Portnoy's Complaint van Philip Roth, hoe anders dat boek ook is."

In de aanloop naar de verschijning van Gangreen 1, in het najaar van 1968, heerste er niettemin zenuwachtigheid bij de uitgeverij van Angèle Manteau. Het waren vooral Jeroen Brouwers, toen lector en manusje-van-alles bij Manteau, en Paul De Wispelaere die Geeraerts op het hart drukten dat hij een uitstekende roman had ingeleverd.

De inkt van de eerste druk was amper droog of de literaire critici buitelden over elkaar heen om Gangreen zedenbederf en zelfs racisme aan te wrijven. Een blanke koloniaal die aan de lopende band seks had met zwarte vrouwen, dat was du jamais vu in een Vlaamse roman. "Zowel de katholieken als de vrijzinnigen hadden het moeilijk met de roman. Er waren veel kleingeestige reacties", herinnert Geeraerts zich. "In de katholieke Gazet van Antwerpen schreef ene Paul Hardy zelfs dat ik 'een apologie van de zwijnerij' had geschreven. De katholieken vonden de inhoud verwerpelijk, maar over de vorm repten ze nauwelijks. Maar ook een socialist als schrijver Piet Van Aken stond op zijn achterste poten. In de linkse hoek was er vooral ideologische kritiek." Van Aken - die ook Congoromans had geschreven als De nikkers (1959) - maakte gewag van een "geromanceerde, verkapte, vervalste autobiografie van de schrijver toen hij nog als koloniale despoot mee onze Kongo-negers exploiteerde". Van Akens njet zou nog een sleutelrol spelen in de bekroning van Geeraerts met de Staatsprijs.

Juryvaudeville

Vriend en vijand moest intussen toegeven dat hier een woest en ontembaar talent aan het werk was. "Een rasverteller met een tornadotemperament", zo had Daniel Van Hecke Geeraerts al eerder treffend gekarakteriseerd in een leesrapport bij Manteau. Vooral schrijver Marnix Gijsen, toen een gezaghebbende stem, was bijzonder kwistig met lof. "Ik ken niemand die zo'n proza schrijft als hij, met zo'n vaart, zo'n élan, dat stroomt eruit, soms in zinnen van tien bladzijden lang, mensen lief, daar zijn wij allemaal kleine mannetjes tegen, zowel in Nederland als in Vlaanderen: dat is prachtig", vertelde hij in Humo. Gijsen sprak in een recensie van een "Belgische Max Havelaar" En: "Het is alsof Geeraerts soms Henry Miller de broek afdoet."

Geeraerts kreeg er vooral veel van langs. Frans Depeuter noemde hem "een sekshibitionist" en Jan Veulemans schreef in Kreatief dat "Geeraerts een record heeft gevestigd: als eerste de grens van het walgelijke overschreden, in zijn sexopathologische obsessies wentelt en het nodige voelt zijn ziekelijke obsessie tot de laatste spermadruppel uit te schrijven."

De controverse legde hem geen windeieren en zwengelde de verkoop driftig aan. Erwin Mortier: "Geheel volgens het adagium van Gerard Reve: als de critici elkaar in de haren vliegen, zit de schrijver op rozen.' (lacht) Zeker was er bij Geeraerts een vleugje provocatie mee gemoeid, maar anderzijds deed hij vaak alsof de controverse zijn koude kleren niet raakte."

Dat Geeraerts eind 1969 een serieuze kandidaat was om de driejaarlijkse Belgische Staatsprijs voor Proza binnen te rijven, stond intussen vast. Maar zou een jury een zo'n omstreden roman wel durven te bekronen? En zou de katholieke minister van Cultuur Frans Van Mechelen hen volgen? Ook Ivo Michiels bleek met Orchis militaris over goede papieren te beschikken. De snaren stonden gespannen toen een gezelschap onder voorzitterschap van Paul De Vree, met katholieke achtergrond, in oktober 1969 in Brussel vergaderde. De juryleden waren verder de socialist Piet Van Aken, de twee katholieken Lieve Scheer en Marcel Janssens en de vrijzinnige Clara Haesaert.

De intussen negentigjarige dichteres Haesaert, toen ambtenaar bij de dienst letteren van het Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur, herinnert het zich nog springlevendig. "De vergadering duurde niet lang. Op een bepaald moment vroeg de voorzitter om onze voorkeuren anoniem op een briefje te schrijven. Hoewel ik Gust Gils in mijn hoofd had als winnaar, noteerde ik Geeraerts bovenaan op mijn lijstje. Gewoon omdat ik dacht: hij zal het toch niet halen. En ik wou hem wel steunen. Maar Lieve Scheer dacht kennelijk hetzelfde. Zij had een voorkeur voor Michiels en koesterde het idee 'kom, kom, die haalt het zo wel'. En ook zij zette Geeraerts op nummer 1. Wat bleek? Geeraerts had 3 van de 5 stemmen en dus een meerderheid... Want de katholieke hoogleraar Marcel Janssens had tot onze verbazing ook voor Geeraerts gestemd! Voordien was Piet Van Aken al woedend weggelopen, toen hij hoorde dat Geeraerts kans maakte. Zo - door een vreemde juryvaudeville én een portie geluk - viel Geeraerts de 250.000 frank van de Staatsprijs in de schoot. Hubert Lampo reageerde: "Een stomme jury doch een uitstekende bekroning."

Als klap op de vuurpijl bekrachtigde Cultuurminister Frans van Mechelen op 11 oktober 1969 het oordeel van de jury. "Twee maanden na de bekendmaking vroeg men aan Van Mechelen of hij Gangreen 1 al had gelezen. Nee, zei hij, dat is nog niet het geval. Ongelooflijk, hè?", zegt Geeraerts, die destijds zijn kat stuurde naar de uitreiking. De juryleden én de minister werden vervolgens door de katholieke pers onder pek en veren bedolven.

Ondertussen wreef uitgeverij Manteau zich in de handen. Een zevende druk werd uitgebracht met het oog op de Boekenbeurs, met een naakte zwarte vrouw op het omslag. "Een esthetisch-uitgebeelde negerin, maar het boek is nog altijd even schunnig", reageerde opnieuw Claes in Gazet van Antwerpen. Maar in menige doodbrave Vlaamse familie werd Gangreen intussen met roodgloeiende oortjes verslonden. Ook bij Erwin Mortier. "Ik herinner me dat het boek rondslingerde bij mijn broertjes. Wees maar zeker: Gangreen heeft een paar generaties Vlamingen seksuele voorlichting bezorgd."

Porno en drugs

Nog ging de storm niet liggen. Integendeel, hij nam nu werkelijk orkaankracht aan. Amper enkele weken na de bekroning van Gangreen 1 nam de Belgische Opsporingsbrigade (BOB) het boek in beslag vanwege pornografie en zedenbederf. Dat gebeurde in de Brusselse boekhandel Corman op 28 november 1969, waarbij ook een dertigtal andere boeken werden meegenomen, waaronder voorlichtingsboeken, Histoire d'O en werk van de Markies de Sade. Pikant detail: de BOB ressorteerde toen onder de socialistische minister van Justitie Alfons Vranckx. Wat was hier aan de hand? Een boek dat de Staatsprijs krijgt van een CVP-minister en vervolgens in beslag wordt genomen door een 'rooie'? Opnieuw schreeuwde de pers moord en brand. Op 11 december 1969 werden zowel Van Mechelen als Vranckx over de kwestie geïnterpelleerd. Van Mechelen bleef beleefd. Hij vond dat literatuur los moest worden gezien van ideologie en ethiek en dus van de persoon van de schrijver. En "dat er beroep werd gedaan op deskundige literatoren". Vranckx meldde "dat Gangreen 1 nooit in beslag werd genomen, maar dat het voor nazicht werd meegenomen en kort nadien aan de eigenaar teruggegeven." Was de actie dan toch gericht tegen boekhandelaar Corman en zijn anarchistische reputatie? Buiten de parlementaire banken had Vranckx zich wél gedistantieerd van het boek: "Het gerecht moet de jury niet volgen naar het sprookjesland van pornografie en drugs." Geeraerts: "Het strafste vond ik nog dat ook Franstalige senatoren en parlementsleden er zich mee moeiden. Zo was er Guy Cudell, de socialist en burgemeester van Sint-Joost-ten-Node, die geen woord Nederlands kon. De Staatprijs voor Vlaams proza was iets dat alle Belgen aanging, vond hij. Je moet maar durven, je zo uitlaten over een Nederlandstalige roman die hij niet eens kon lezen."

"Ja, dat waren nog eens tijden", zo verzucht hoogleraar Hugo Bousset, destijds een vooraanstaand criticus. Hij schreef een reconstructie van de kwestie in het naslagwerk Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993). "Het getuigde vooral van een complete ideologische verwarring. Geeraerts schreef een therapeutische roman en krijgt eerst een 'links' aureool omdat hij onverbloemde erotische scènes inlast. Maar ook links geeft hem op zijn donder, want Gangreen 1 en later ook Gangreen 2 hebben volgens hen "fascistische trekjes". Vergeet ook niet dat Hugo Claus kort voordien voor het gerecht was gesleept voor Masscheroen en de naakte Heilige Drievuldigheid op het podium in Oostende. En natuurlijk, wanneer het gerecht dan reageert, heeft dat het effect van een reclamestunt. Als je er nu op terugkijkt, heeft de hele heisa iets surreëels en grappigs." Erwin Mortier vult aan: "Literatuur moest toen voor de katholieken vooral een stichtelijk gegeven zijn, de deugd uitdragen en esthetisch genoegen veroorzaken. Dat beeld werd door Jef Geeraerts vrolijk aan diggelen geslagen."

"Het is voor mij allemaal goed uitgedraaid", bedenkt Geeraerts. "Ik ben blij dat ik dit heb meegemaakt, maar ik leef niet in het verleden. Het lot is me gunstig geweest. Mijn moeder zei altijd dat ik geluk zou hebben in het leven, omdat ik op een zondag tijdens carnaval ben geboren. Ze kreeg gelijk. Na de vierdelige Gangreen-cyclus heb ik me omgeschoold tot misdaadschrijver, omdat ik alles had gezegd wat ik autobiografisch te zeggen had. Maar sinds mijn echtgenote Eleonore overleden is, schrijf ik niet meer. Ik voel me alleen en heb nu vooral steun aan mijn twee katten."

Geeraerts blijft vooral apetrots op wat het boek teweegbracht in de Verenigde Staten. "Wist je dat de Engelse vertaling werd geprezen door Henry Miller (die zich, halfblind, het boek had laten voorlezen, DL)? In 1975 sprak hij in een recensie in de Los Angeles Times van 'an explosion of color, sound and primal feelings. 'Gangrene' is non-stop, terrifying, shocking spurts of life.' Prachtig, toch?" Met veertien vertalingen, vierendertig herdrukken en honderdduizenden verkochte exemplaren sinds 1968 blijkt Gangreen 1 een steady seller van de Vlaamse literatuur.

Voor dit artikel werd gebruikgemaakt van diverse schriftelijke bronnen. Vermeldenswaard zijn onder meer Eleonore Vigenon, De spoken van Jef Geeraerts (2007) en Kevin Absillis, Vechten tegen de bierkaai. Over het uitgevershuis van Angèle Manteau (1932-1970) (2009).

Masquer le texte

Seksuele en koloniale machtsverhoudingen vielen samen

De minister van Cultuur die er de belangrijkste literaire prijs aan geeft en de minister van Justitie die het in beslag laat nemen wegens algehele schunnigheid. Het was een dubbelslag: niet alleen literair belangrijk worden bevonden, maar ook maatschappelijk, want als de politie ervoor uitrukt, kan het geen bagatel zijn. Er was een tijd dat een schrijver zich niets beters kon wensen. Zo'n tijd was die van de revolte van mei '68. En dat is precies wat Jef Geeraerts overkwam met het eerste deel van zijn romancyclus Gangreen.

Dat verscheen in 1968. Een jaar later kreeg Geeraerts er de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Proza voor. Nog een goede maand later werd Gangreen 1: Black Venus, samen met 74 andere boeken, op last van het Brusselse parket in beslag genomen bij de Brusselse boekhandel Corman, maar later weer vrijgegeven.

Geeraerts had toen al literaire renommee opgebouwd. De koloniale ambtenaar in Belgisch Congo die op de loop moest toen de kolonie in 1960 onafhankelijk werd, had het gevoel dat hij uit het paradijs was verdreven en zijn leven moest herbeginnen. In de literatuur brak hij met de ambtenarij, zijn huwelijk en de burgerlijke beknelling. Dat alles thematiseerde hij al in zijn eerste prozaboeken, thema's die hij hernam in Gangreen, waarin hij ze niet langer in literatuur verbloemde, maar rechtstreeks en autobiografisch aanwezig stelde.

Demonen

Dat deed hij in een aangepaste vorm. De urgentie van wat hij wilde vertellen, goot hij uit in eindeloos voortrazende, als in een roes geschreven zinnen waar amper leestekens in voorkwamen. En hij had veel te vertellen; aan de nummering van Black Venus was al te zien dat dit het eerste deel van een cyclus zou worden. Aanvankelijk zou die wel tien delen tellen. Uiteindelijk werden het er vier, die tien jaar van Geeraerts' oeuvre overspannen. Maar nog in de jaren tachtig maakte Geeraerts plannen voor twee extra delen.

'Gangreen 5 staat reeds zeer stevig op poten,' zei hij in 1983 in een interview. 'Hij heet De straat van genade. Hij speelt in de hoerenbuurt in Antwerpen. Het boek zit perfect in mijn hoofd. Ik moet er alleen maar aan beginnen. Maar ik ga dat nog niet doen. Ik laat dat nog een beetje euh... rotten. Ik denk dat ik daar een van de volgende jaren mee zal beginnen.'

Die volgende delen kwamen er niet meer. Geeraerts had zich intussen op de thrillers gestort met Kodiak .58 (1979). In dat interview uit 1983 noemde hij de misdaadroman nog 'een intermezzo', maar hij zou het genre trouw blijven. Hij had zijn demonen van zich afgeschreven in wat hij zelf graag een 'autotherapie' noemde en zou voortaan alleen nog voor het plezier schrijven. De man die in de jaren zestig uit persoonlijke noodzaak een uitweg zocht in de literatuur, werd beroepsschrijver.

Poepverhalen

Dat zijn innerlijke onrust was verdwenen, besefte hij al, zo stelde hij achteraf, toen hij de laatste hand legde aan Gangreen 1, op 28 december 1967 om tien uur 's avonds in de flat van zijn ouders in Knokke: 'Ik hield zelfs even op met schrijven [...] omdat ik besefte dat ik mijn doel had bereikt.'

'Poepverhalen' had de criticus Paul de Wispelaere op een manuscript van Black Venus genoteerd. Als de roman meteen een bestseller werd, had dat inderdaad alles te maken met het ongeremde tropische seksleven dat Geeraerts beschreef als een summum van vitalisme. Die romantische opvatting stelt de authenticiteit van driften en instincten tegenover de corrupte en onderdrukkende beschaving, wat mee verklaart waarom het boek zoveel ophef veroorzaakte.

Vooreerst omdat het in die nog niet zo vrijgevochten jaren zestig over seks ging. Seksuele bevrijding stond niet toevallig in de kern van de revolte van die tijd, al ging dat natuurlijk in de eerste plaats om de seksuele vrijheid van de man. Niet toevallig vielen in Gangreen seksuele en koloniale machtsverhoudingen samen: de blanke man die de zwarte vrouw - vaak nog erg jonge meisjes - ziet als een bron van genot en zelfverwerkelijking.

In de jaren zestig was dat laatste niet zo wereldschokkend, al vond de weldenkendheid dat dit niet zo breed hoefde te worden uitgemeten. Ophefmakender was dat Geeraerts de bijna mythische Congolese oerwereld als superieur voorstelde tegenover de Belgische koloniale kleinburgerlijkheid. Dat botste frontaal met de Belgische wrok over de mislukte dekolonisering van 1960.

De meeste ex-kolonialen voelden zich ondankbaar bejegend en zagen zowel hun gelijk als hun wrok bevestigd in de rampspoed waarin Congo al snel verzeilde. Maar toen kwam die Geeraerts vertellen dat de Belgische beschavingsmissie slechts kneuterigheid had te bieden en het werk was van bange wezels die niets van het echte leven afkenden. Op zijn manier doorbrak Gangreen de kolonialistische propaganda die altijd rond Congo hing, ook na 1960, en die zelfs nu nog voor hevige controverses blijft zorgen.

Noch de wetenschap, noch de politiek hadden tot dan toe de publieke discussie over het koloniale verleden gevoed. Ook de zogeheten Congoroman - waarover Geeraerts na zijn terugkeer uit Congo aan de VUB een licentieverhandeling schreef - had weinig meer te beiden dan nostalgie. De zich geëngageerd noemende literatuur van de jaren zestig werd het eerste forum dat de kolonialistische omerta doorbrak; onder anderen Hugo Claus volgde, met een toneelstuk over koning Leopold II.

Racisme

Dat alles verklaart mee waarom het boek tegenstrijdige, altijd heftige reacties uitlokte. Het is niet zo dat de katholieke pers er alleen afkeurend over schreef om morele redenen. Dat deden wel critici in onder meer Gazet van Antwerpen, maar niet die in De Standaard of De Spectator, die wel degelijk de literaire kracht van Gangreen erkenden.

Maar ook het antikolonialisme van de roman zorgde voor wrevel. En ook niet alle vrijzinnige critici schaarden zich zonder meer achter Geeraerts, integendeel. Ze veroordeelden zijn boek niet zelden om het vermeende seksisme en racisme ervan, waarmee ze net als sommige katholieke collega's evenzeer een moraal het overwicht gaven op het literaire oordeel.

Jef Geeraerts breidde er een vervolg aan met Gangreen 2: De goede moordenaar (1972), waarin de focus verschoof van seks naar een bijna Apocalyps Now-achtig geweld. Hij beschreef erin hoe hij in de koloniale eindtijd als militair een pacificatieopdracht uitvoerde in een bloedig etnisch conflict dat voor de publieke opinie grotendeels verborgen bleef. De 'bewustwording' die het schrijven van Gangreen 2 bij hem teweeg had gebracht, trok hem in de realiteit. Dat blijkt uit het naschrift van de roman, een uitdrukkelijk politieke commentaar op het neokolonialisme na 1960. Daarmee was Gangreen voorgoed uit het literaire universum getrokken. Dat verklaart allicht waarom het vervolg van de cyclus, Het teken van de hond (1975, over zijn jeugdjaren) en Het zevende zegel (1977, over zijn huwelijk), de snijdende kracht en de dwingende noodzakelijkheid van de eerste delen mist.

Masquer le texte

‘Opgedragen aan alle mannen die zich opvreten van spijt omdat er wetten in de weg staan en praktische bezwaren. Alsmede een stille hulde aan alle echte vrouwen van de wereld.’ Zo opent Jef Geeraerts het laatste deel van zijn ‘Gangreen’-cyclus. Hij verwijst daarmee expliciet naar Willem Elsschot. ‘Ik moet de schimmel van mijn stramme voeten wassen en rennen door het vuur en door het water plassen tot bij een ander lief in enig ander land’, dicht Elsschot in Het huwelijk. Maar dus ook: ‘tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren’. Niet zo voor Geeraerts, die in 1954 de daad bij het woord voegt en naar Belgisch Congo trekt.
Black Venus vertelt het relaas van die koloniale periode. Snel wordt duidelijk waarom ‘Gangreen’ bij de publicatie in 1968 zoveel stof deed opwaaien. Terwijl ‘de wettige echtgenote’ in hoofdpost Modjamboli plichtsgetrouw ter communie gaat, raust hulpgewestbeheerder Geeraerts in zijn crèmekleurige Pontiac van het ene liefje naar het andere. Het contrast tussen haar wurgende kleinburgerlijkheid en zijn losbandige levensstijl is de rode draad doorheen het boek. ‘Rennend, zingend, dansend als schoolkinderen legde ik de drie kilometer af’, klinkt het na een sensueel diner bij een clanoverste, ‘maar toen ik het plompe huis zag opdoemen, kreeg ik het opeens koud, ik werd op een vreemde manier kalm, een ijskoude hand vloog rond mijn keel.’
Ook het tweede deel, De goede moordenaar, grijpt de lezer bij de nek. Geeraerts ruilt de zwoele evenaarswouden voor de opstandige savanne, waar pistolen en machetes niet langer dienen om vogels en apen te bejagen, maar om sluipschutters uit bomen te schieten en lichaamsdelen af te hakken. ‘Toen ik aankwam hoorde ik eerst vliegen zoemen en toen zag ik het, het waren de verminkte lijken van veertien Luluavrouwen, die de Baluba hadden gekidnapt, na gebruik hadden ze hen doodgeslagen met machetes en de beste stukken meegenomen.’ De opeenvolging van dergelijke excessen werkt choquerend, toch komt Geeraerts ermee weg: zijn zinnenprikkelende proza is van een haast Clausiaanse schoonheid.
‘Gangreen’ 3 en 4 lezen als een meeslepende familiekroniek die het midden houdt tussen Het verdriet van België en De helaasheid der dingen. De auteur blikt gelouterd terug op de tijd waarin hij nog gewoon Josephke heette en aan de hand van grootvader Janus de hele reeks cafeetjes van de Antwerpse Jordaenskaai afwerkte — met alle gevolgen vandien. ‘Hij leerde mij zogenaamd Engels. Thank you, never mind en het liedje Aai spiek snot en kwijl in de morning en e littel bit pijn on me reet, toe sents for milk en een ei for de lange Joe. Toen ik het in de Stoelstraat zong, begrepen ze er de ballen van zodat ik het tot vervelens toe afdraaide en ten slotte een formeel verbod op mijn nek haalde.’
Maar de jeugdige hoofdpersonages van ‘Gangreen’, De helaasheid en Het verdriet delen meer met elkaar dan een paar zotte nonkels met losse handjes. Alle drie zijn het underdogs, belhamels, deugnieten die de verhalenverteller in zichzelf ontdekken. ‘Toen ik in een opstel een optocht van middeleeuwse edellieden beschreef en de woorden hakkenei en hennin had gebruikt, las Huybrechts het beste opstel van de klas voor, maar zei een beetje smalend dat ik beter geen woorden gebruikte die ik niet verstond. Ik antwoordde dat een hakkenei een damespaard was en kreeg de kans niet om te zeggen wat een hennin was. Zwijgen!! Alleen Spreken Als U Uw Vinger Opsteekt!! Zo werd de elite van het land gevormd.’ De gelijkenis met de scène uit Het verdriet waarin Louis Seynaeve door zijn leraar Nederlands valselijk van plagiaat beschuldigd wordt, is treffend.
Gaandeweg wordt duidelijk waar de merkwaardige verstrengeling van eruditie en platvloersheid, zo kenmerkend voor de hele ‘Gangreen’-cyclus, haar oorsprong vindt. ‘Hoewel ik niet meer met mijn pietje kon spelen in de klas, gingen de straatjongensmanieren er niet zo gauw uit. Toen een zekere Van Camp uit 10A me tijdens de recreatie eens uitlachte, zei ik in plat Antwerp: “As g’oewe smoel nie houdt, geef ik oe sebiet ne stamp in oe eiere!” Hij keek me aan met grote verschrikte ogen, het zwartharige rijke jongetje.’ Gangreen is het magistrale magnum opus van een man die er na elf jaar jezuïetencollege veel voor over had om niet te eindigen als de godvergeten grijsaard uit Het huwelijk. [Ingemar Spelmans] Masquer le texte

Licht herziene uitgave van de bundeling in één band van de vier delen van de autobiografische cyclus 'Gangreen' van de Vlaamse auteur (1930). Bij en na het verschijnen van het eerste deel, 'Black Venus', in 1967 onstond een rel rondom het vermeende amorele, pornografische en anti-Belgische karakter, uitmondend in een conflict rondom de toekenning van de Staatsprijs voor literatuur. Het verschijnen van het tweede deel, 'De Goede Moordenaar', eveneens in koloniaal Congo handelend, leidde opnieuw tot discussie. Het derde en vierde deel, 'Het Teken van de Hond' en 'Het Zevende Zegel', waarin Geerearts afrekent met zijn verleden was al evenzeer onderwerp van kritiek. De romancyclus geeft een goed beeld van de gevoelens en ontwikkelingen van de jaren zestig, waarin wereldwijd normen en waarden van het verleden ter discussie werden gesteld. Als zodanig is het ook een goed tijdsdocument. De toenmalige discussie rondom de vrijheid en openheid waarmee Geeraerts zijn roman schrijft, lijkt inmiddels achterhaald. Als document én als lectuur is de verschijning in één deel toe te juichen. Met een kort informatief nawoord. Paperback; vrij kleine, compacte druk. Masquer le texte