Niemand zal ontkennen dat Günter Grass (1927) de belangrijkste Duitse schrijver van na de Tweede Wereldoorlog is. Nobelprijs voor de literatuur in 1999, wereldberoemd als de auteur van De blikken trom, wereldberucht na zijn onthulling in 2006 dat hij als zeventienjarige de laatste maanden van het Derde Rijk bij de Waffen-SS had doorgebracht. Grass maakte dat nieuws bekend in De rokken van de ui, het eerste deel van een autobiografische trilogie. In 2008 breide hij met De box een vervolg aan zijn levensverhaal.

Gewoonlijk wordt met ongeduld naar ieder woord en iedere uitspraak van Grass uitgekeken. De Nederlandse vertaling van zijn romans en novellen, zijn gedichten, opstellen, toespraken, vertellingen en verhalen ligt bijgevolg al in de boekwinkel voor de Duitse drukinkt goed en wel is opgedroogd. Dus rijst de vraag waarom het vijf jaar heeft geduurd alvorens de vertaling van De woorden van Grimm, het derde en laatste deel van de autobiografie, tot ons is gekomen.

Het antwoord is even simpel als onweerlegbaar: het boek was onvertaalbaar. Althans, dat dacht Grass toen hij met zijn vertalers bij elkaar kwam om de vertaalvalkuilen in De box te bespreken. In zijn volgende boek zou hij immers zijn liefde aan de Duitse taal verklaren, en dat aan de hand van het Deutsches Wörterbuch van Wilhelm (1786-1859) en Jacob Grimm (1785-1863). De gebroeders hadden de opdracht voor het woordenboek in 1838 gekregen. Het eerste deel zou in 1854 het licht zien, het laatste in 1960. Grass was ervan overtuigd dat zijn ontoombaar spelemeien met het Duits een uitdaging te ver zou zijn. Maar toen hij enkele jaren later de vertalers de vrije hand gaf - verzin maar iets, zei hij - besloot Jan Gielkens de handschoen op te nemen.

Moreel geweten

Het resultaat is een boek vol citaten van grote Duitse schrijvers zoals Goethe, Klopstock, Schlegel, Schiller, Kleist en Novalis, een boek ook dat bulkt van woordspelletjes en woordbruggetjes, een boek ten slotte dat overvloeit van weetjes over en verwijzingen naar de ontwikkeling van het Duits, een taal die Grass zo na aan het hart ligt dat ze hem als zijn laatste, ja misschien zelfs zijn enige vriend op het pad van zijn laatste levensjaren vergezelt. 'Mijn land doet me pijn,' bekent hij, 'ik walg ervan, maar ik ben verknocht aan zijn taal.'

Gielkens heeft het verstandige besluit genomen zo goed als alle citaten en verwijzingen onvertaald te laten. Een uitdaging voor de lezer, dat is zeker. Voor wie doorzet, is de beloning echter groot. Grass gaat met aanstekelijk enthousiasme te werk. Hoewel hij over twee jaar negentig wordt, heeft hij niets verloren van de nieuwsgierigheid, vitaliteit en verwondering van een kind dat voor het eerst in aanraking komt met de toverkunsten van de taal.

Het enthousiasme van Grass doet trouwens in niets onder voor dat van Jacob Grimm. 'Hij (Jacob Grimm) leeft op van het bad in een taal die wispelturig letters omwisselt en ze nu eens als inlaut en vervolgens als beginletter gebruikt en die (...) uit 'oerverwante en geleerde' woorden bestaat.' Zeker, nu en dan verliest Grass zich zo graag in reflecties en theorieën over klankverschuivingen, woordvelden en woordveranderingen dat het des Guten zuviel wordt. Het loont desondanks de moeite om de lectuur niet op te geven, ook al omdat het Nederlands enerzijds zo sterk verwant is met de taal van onze oosterburen en anderzijds zo drastisch daarvan verschilt dat je als lezer voortdurend heen en weer reist tussen herkenning en bevreemding.

Grass van zijn kant reist de hele tijd heen en weer tussen het leven van Jacob en Wilhelm Grimm en zijn eigen leven. Hij beeldt zich daarbij niet alleen in hoe en waar de gebroeders werkten, hij komt ook vaak tussenbeide. Zo bezorgt hij hen woorden die een plaats in hun woordenboek hadden verdiend, woorden die ze waren vergeten of die niet bij hun preutse lutherse karakter pasten. Zelfs eigentijdse woorden smokkelt hij in hun onderzoek binnen. Untermensch, kartelbureau, grootkapitaal en kernenergie bijvoorbeeld.

Het is een doelbewuste woordkeuze. Grass is immers ook het morele geweten van Duitsland. En dat geweten oordeelt vernietigend over zijn land. Het asielbeleid? 'Een terugval in de barbarij.' Democratie? 'Haar einde is al in zicht.' Vrijheid? 'Een hoer die door iedereen geneukt mag worden die het zich kan permitteren.' Zijn gevorderde leeftijd stemt hem niet milder, integendeel. 'Hoe dichter wij de rand van het graf naderen, des te verder weg zouden de schroom en de twijfels moeten zijn die wij vroeger hadden zodat wij de waarheid zoals wij haar hebben ingezien ook moedig (...) belijden daar waar ze ons aangaat.'

Woorden oogsten

De liefde van Grass voor zijn moedertaal gaat hand in hand met zijn dank aan en bewondering voor de gebroeders Grimm. Dank omdat hij bij het schrijven van De blikken trom het idee voor Oskar Matzerath, de jongen die op driejarige leeftijd besloot niet langer te groeien, had opgeraapt bij Klein Duimpje, een van de sprookjes uit hun Kinder- und Hausmärchen. Bewondering omdat Jacob Grimm samen met zes andere docenten aan de universiteit van Göttingen in 1837 geweigerd had de eed op de grondwet te verbreken. Als straf werden ze door de koning van Hannover uit hun ambt gezet en verbannen.

De Zivilcourage van Jacob Grimm herkent Grass natuurlijk ook bij zichzelf. Zijn hele publieke leven lang al trekt hij met open vizier ten strijde tegen onrecht en de hypocrisie van politici en predikanten. Als beloning wordt hij voor vaterlandslose Geselle uitgescholden. Hij is een betweter, aldus zijn inheemse vijanden, een doemdenker, een drammer. Grass voelt zich duidelijk zwaar beledigd. Teleurstelling en bitterheid kleuren de passages waar hij terugblikt op zijn jaren als militant voor de sociaaldemocraten van de SPD.

Gelukkig vindt hij vaak troost bij Jacob Grimm. Zo leert diens toespraak over de ouderdom Grass om te gaan met zijn naderende einde. 'Ik weet het: je kunt van (de dood) op aan.' Het zijn de aangrijpendste bladzijden in het boek.

In De woorden van Grimm presenteert Günter Grass zich vooral als taalvorser. Hij ziet de woorden rijpen, hij ploegt ze om, hij oogst ze. En intussen bezinken de tijden en etteren ze door.

Günter Grass, De woorden van Grimm, Meulenhoff, 391 p., 29,95 euro. Vertaling Jan Gielkens en Meulenhoff Boekerij.

JOSEPH PEARCE ■

Hide text

Geert van Istendael

Woonstee en werkplaats heeft hij op het platteland, ergens tussen Hamburg en Lübeck. Hertogdom Lauenburg heet het hier voorvaderlijk. Buiten de bebouwde kommen - rieten daken, baksteen - is het landschap spaarzaam bewoond. Op de zachte glooiingen zie ik alleen wouden en weiden. Ik bedenk dat bij ons dit allemaal volgeplempt zou zijn met protserige villa's en bedrijfsgebouwen, verdomme toch. Mijn taxi rijdt over steeds smallere wegen. Het schemert. Na zowat een uur stoppen we bij een metalen tuinhek. Ik zie beeldhouwwerken rondom het huis, zijn beeldhouwwerken, want zijn talenten zijn veelvuldig. Günter Grass en zijn vrouw begroeten me vriendelijk. We betreden zijn werkplaats. We zullen anderhalf uur praten tussen de kasten vol boeken. Als hij geen man van boeken zou zijn, wie dan wel? We hebben het over zijn jongste grote werk, overGrimms Wörter. De Nederlandse vertaling is zopas verschenen.

'Voor Nederlands heb ik aan Jan Gielkens een zeer goede vertaler', zegt hij. 'Telkens als een tekst klaar is, nodigt uitgeverij Steidl mijn vertalers uit voor een gesprek. Dan kunnen we van gedachten wisselen over de problemen die zij hebben met mijn taal. Nu, deze vertaling lijkt me toch uiterst moeilijk. Het gaat echt over de woordenschat van het Duits en over zijn eigenaardigheden. De gebroeders Grimm zijn al eerder in mijn werk opgedoken, bijvoorbeeld inDe bot. De vroege romantiek is heel belangrijk geweest voor de ontwikkeling van het Duits. Die periode interesseert me al heel lang en dan vooral de sprookjes van Grimm en hun ontstaan in het begin van de negentiende eeuw.'

'Oorspronkelijk was het sprookjesboek geen idee van de gebroeders Grimm, maar van Clemens von Brentano en Achim von Arnim. Ze kenden elkaar zeer goed. Misschien waren Arnim en Brentano wat lui, in ieder geval, ze hebben tegen de gebroeders gezegd: jullie moeten dat nou maar doen. Arnim en Brentano waren op dat moment bezig met de verzameling volksliederenDes Knaben Wunderhorn (waarvan sommige op muziek werden gezet door onder meer Mendelssohn, Schumann, Brahms en Mahler,gvi) InDe bot had ik al een hoofdstuk geschreven waarin Arnim, Brentano, de gebroeders Grimm en de Pommerse schilder Carl Otto Runge met elkaar in gesprek gaan, fictief natuurlijk. Waarom Runge? Hij heeft de gebroeders een sprookje bezorgd in het dialect van de Pommerse kust, 'Vom Fischer un syner Fru' (bij ons bekend als 'Het manneke Timpelentee',gvi).'

'De Duitse schrijftaal is zonder de sprookjes van Grimm ondenkbaar. Eerder hadden we al de Bijbelvertaling van Maarten Luther, die, steunend op de Saksische kanselarijtaal, het Duits heeft gevormd. Die vertaling is een literair meesterwerk van eerste orde en ik verwijs in mijn boek telkens opnieuw naar de hoekige, gebeeldhouwde schoonheid van Luthers taal.'

'De sprookjes zijn vandaag wereldberoemd. Voor miljoenen kinderen, ook al kennen ze geen woord Duits, zijn Sneeuwwitje, Hans en Grietje, Doornroosje en Repelsteeltje vertrouwde namen. Minder bekend is die andere grote prestatie van de gebroeders Grimm, het Duitse woordenboek. Ook in het Duitse taalgebied weten de meeste mensen niet dat de gebroeders Grimm, die van de sprookjes, aan de grondslag lagen van dat woordenboek en daarbuiten weet men het al helemaal niet. Toch was dat Duitse woordenboek het model voor grote woordenboeken in andere talen, bijvoorbeeld het Deens en ook het Nederlands.'

'De oude kamergeleerden kenden elkaar over de grenzen heen en ze spraken een hoop talen, niet alleen Engels. In zijn voorwoord tot hetWoordenboek der Nederlandsche Taal (1882) vermeldt Matthias de Vries op verschillende plaatsen het werk van de gebroeders Grimm. In 1852 heeft hij met de gebroeders urenlange gesprekken gevoerd. De betekenis van Grimms woordenboek voor het Nederlands kun je nauwelijks overschatten.'

Uw boek heeft nog een ondertitel. Het is een liefdesverklaring van meer dan driehonderd bladzijden aan de Duitse taal. Loopt de uitverkorene niet gillend weg na het eerste hoofdstuk?

'Duits is zonder enige twijfel de grondstof voor mijn schrijven, maar het is nog veel meer. Er bestaan talloze misverstanden en vooroordelen over mijn taal. Ik weet wel dat ze soms hard kan klinken. Dat ze vaak als gevoelloos wordt bestempeld. Anderzijds kan het Duits ook heel teder zijn. Het heeft daarnaast schier eindeloze mogelijkheden om woorden te vormen. En het heeft af en toe iets irrationeels. Ik heb het in dit boek bijvoorbeeld uitgebreid over de haast onvoorstelbare irrationaliteit van het bepaald lidwoord. Daar zit toch iets moois in. Ik geef toe, Latijn is véél rationeler. Latijn heeft, zoals we weten, geen lidwoorden.'

Günter Grass is in Duitsland en elders bekend, of moet ik zeggen berucht, als een politiek schrijver. Maar ik besefte niet dat de twee sprooksprekers die me wonderen in het oor fluisterden toen ik nog niet eens kon lezen, beroemd waren omdat ze politiek werden vervolgd. Zij vielen ten prooi aan het aartsconservatieve despotisme dat destijds schering en inslag was in de verbrokkelde Duitse Bond, met zijn vele koninkrijken en vorstendommetjes.

'De gebroeders Grimm doceerden aan de universiteit van Göttingen, toen in het koninkrijk Hannover. Ze hielden zich vooral bezig met oude Duitse liederen en nog veel oudere heldendichten. In 1837 verklaarde de koning, die pas de troon had bestegen, de grondwet nietig. De professoren hadden de eed van trouw aan die grondwet gezworen. De nieuwe koning schond dus de grondwet, zoveel was duidelijk. Zeven professoren, niet meer, waagden het een protestbrief te schrijven, onder wie de gebroeders Grimm. Drie moesten het koninkrijk verlaten, bij hen Jacob Grimm. Hij werd dus politiek vluchteling. Later, tijdens de revolutie van 1848, zetelde Jacob Grimm in het parlement van Frankfurt op de eerste rij (dat was een vrij en democratisch verkozen parlement dat in 1848/49 in de Pauluskerk van Frankfurt zetelde,gvi.) Het werd niets met dat parlement, de Duitsers veroverden noch hun vrijheid noch hun eenheid. Jacob Grimm was bitter teleurgesteld. Uiteindelijk werd hij voorstander van de zwart-rood-gele vlag, het symbool van vrijheid en eenheid voor het verdeelde vaderland, het symbool ook van het liberalisme destijds. Maar we mogen daar niet uit afleiden dat de gebroeders Grimm liberaal gezind waren en al helemaal niet dat ze radicale democraten geweest zouden zijn. Ze konden zich waarschijnlijk nog het beste vinden in een soort verlicht despotisme. Ze zien dan wel de vreselijke ellende om zich heen, maar gaan daar niet op in. Zij passen helemaal in de standenmaatschappij van hun tijd en zijn dus geen democraten in de moderne betekenis van dat woord. Toch waren ze allebei gekant tegen adellijke voorrechten. Dat had vermoedelijk te maken met jeugdervaringen. Hun vader is vroeg gestorven. Ze gingen naar goede scholen, maar dat kon alleen dankzij geld van weldoeners. Op school hebben ze de verwaandheid en de hooghartigheid van de jonge adellijke leerlingen aan den lijve ondervonden.'

Het woordenboek was van meet af aan politiek. Karl Reimer en Salomon Hirzel, uitgevers in Leipzig, stellen de gebroeders voor een nieuw groot woordenboek van de Duitse taal samen te stellen om de onvrijwillige vrije tijd waarmee Jacob werd opgezadeld door de ballingschap wat te vullen.

'Jacob Grimms strenge richtlijn heeft me geprikkeld. Hij wilde ieder woord met citaten staven, van Ulfila's Bijbelvertaling naar het Gotisch tot literatuur uit zijn eigen tijd. Jacob en de mensen die hem trefwoorden leverden, citeerden auteurs die toen totaal vergeten waren, vooral uit de Duitse barok, zoals Gryphius of Grimmelshausen. Ik heb ooit een boekje geschreven over een fictieve ontmoeting van die twee en een reeks andere barokdichters in 1647. Ze komen samen in het stadje Telgte, niet ver van Münster.'

'Onmiddellijk nadat het eerste deel van het Duitse woordenboek verschenen was, klonk luid protest in het katholieke deel van Duitsland. De priesters waren het niet eens met de omschrijving van het woord aflaat. Bovendien zeiden de katholieken dat de gebroeders hoofdzakelijk protestantse auteurs citeerden. Op dat punt hadden de katholieken gelijk. De politiek bleef het woordenboek achtervolgen, ook na de dood van de gebroeders. Bismarck bijvoorbeeld prees het als een symbool van de Duitse eenheid. Na 1933 probeerde men het woordenboek te zuiveren van zogezegde Joodse smetten. Men citeerde bij voorkeur auteurs die de nazi's welgezind waren. Nochtans was de eerste uitgever, Salomon Hirzel, Joods, hoewel protestants gedoopt. Na de Tweede Wereldoorlog werkten de redacteurs uit de Bondsrepubliek en de DDR voorbeeldig samen, maar die uit de DDR probeerden waar het enigszins kon auteurs te citeren die neigden naar het marxisme-leninisme.'

Twee woorden keren telkens weer in dit boek en allebei zijn ze politiek beladen. We zitten samen in de rust van deze werkplaats, eromheen ligt prachtig boerenland. Idyllisch, zei de taxichauffeur daarnet, drie keer. Hij is afkomstig uit Afghanistan, hij kent de tastbare betekenis van woorden als oorlog, terreur, fanatisme.

In Grass' boek zijn het de woorden eed en censuur die telkens terugkeren. Wilhelm en Jacob Grimm weigeren hun heilige eed te schenden. Censuur was de hoeksteen van het systeem van Metternich, dat heerste van 1815 tot 1848, met zijn willekeur, onvrijheid, bespieding en heel het lafhartige, stiekeme gedoe dat erbij hoort, vooral in kringen van academici en intellectuelen.

In de biografie van Grass kun je niet naast de vreselijke eed van de SS. In 2006 stond de Bondsrepubliek op haar kop. In zijn boekDe rokken van de ui schrijft Grass dat hij op zeventienjarige leeftijd werd ingelijfd bij de Waffen-SS en ook in dit boek vind ik op twee plaatsen beschouwingen over dit kritieke voorval. In 2006 ging een kreet van verontwaardiging door Duitsland. Grass, het geweten van de republiek, was vrijwillig in het leger gegaan. Hij had daar overigens nooit een geheim van gemaakt. Voor mij is het onbetwistbaar dat tussen SS en duistere barbarij een gelijkheidsteken staat. Maar lieve God, ik weet echt niet wat ik zou hebben gedaan als ik toen zeventien was geweest. Vermoedelijk iets lafs, iets doms, iets onvergeeflijks. Toch zou ik willen snappen waarom deze schrijver, die ik diep bewonder, zo laat pas.

'Dat deel van het verleden plakt aan je vast. In de jaren 60 heb ik daar open en bloot over gesproken met mijn vrienden. Geen hond die het interesseerde. Daarbij kwam een soort schaamte bij de persoonlijke confrontatie met die mateloze misdaad. Ik dacht, op een dag, als ik ertoe in staat ben, zal ik ook de naam van de eenheid ter sprake brengen (Grass was ingedeeld bij pantserdivisie Frundsberg,gvi), wat ik dan ook gedaan heb.'

'Vanaf mijn zeventiende heb ik moeten leren wat democratie en verdraagzaamheid zijn. Onder dwang. Ik geloof dat ik mijn les geleerd heb. Ik heb me tot de democratie bekeerd. Maar dat kan alleen als de nederlaag totaal is. In een democratisch systeem kan een auteur het zich niet veroorloven onkritisch te zijn en een auteur van mijn generatie al helemaal niet. Het is bijvoorbeeld een grof schandaal dat in mijn land, mijn rijke land, er kinderen zijn die in armoede leven. Dat de kloof tussen arm en rijk dieper wordt. Ook de rol van Duitsland in de Europese Unie kun je alleen maar kritisch bekijken. Ik vrees dat de economische en politieke overmacht van Duitsland nog sterker zal worden. Hoe men landen als Griekenland en Spanje behandelt, zoiets stinkt ten hemel.'

'Over censuur, ook zelfcensuur, zeg ik het volgende, in het licht van de gruweldaden in Parijs. In mijn huis heb ik een keer te maken gehad met brandstichting. Destijds zei men, met een Bijbelcitaat: "Wie wind zaait, zal storm oogsten." Dat is pure nonsens. Niets kan het moorden, zoals we het in Parijs hebben gezien, goedpraten. Alleen, wij in Europa hebben de historische ervaring van renaissance en verlichting gehad. Dat waren moeizame, soms wreedaardige, bloedige evoluties. Ooit werden hier, in Europa, tekenaars van spotprenten met brandstapel en galg bestraft. We kennen de gevoelige plekken van het islamitische geloof. Ik doe niet aan zelfcensuur, maar ik zou spontaan de geboden van de islam niet beledigen of bespotten. Anderen mogen dat doen. Ze moeten weten wat ze doen. Ook moeten we, met heel het kritische arsenaal dat ons dankzij renaissance en verlichting ter beschikking staat, analyseren hoe zulke haat ontstaat.'

En is 'Grimms Wörter' nu echt uw laatste boek?

'Nee. Het was mijn laatste dikke boek. Ik zie het als het laatste deel van mijn autobiografische reeks, dus,De rokken van de ui,De box en nu deze liefdesverklaring aan de Duitse taal. Daarna heb ik al de dichtbundelEendagsvliegen geschreven en nu ben ik weer bezig aan een dun boekje. Het zijn korte prozateksten en bij ieder stukje proza hoort een gedicht. Ook in dit boekje staan, zoals in veel van mijn boeken, gedichten en proza door en naast elkaar. Ik verbreek de strenge opdeling tussen proza en poëzie. Het zou in de herfst van dit jaar klaar moeten zijn. En anders in de lente van 2016.'

GÜNTER GRASS

De woorden van Grimm.

Vertaald door Jan Gielkens, Meulenhoff, 392 blz., 29,95 ?.

Oorspronkelijke titel: 'Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung.'

¨¨¨¨è

Geert van Istendael ■

Hide text

Er was eens een jongen die Oskar heette, die slim geboren werd en besloot voor altijd klein te blijven. Hij trok de wijde wereld in en beleefde tal van avonturen, vergezeld van een blikken trommel. Klinkt het als een sprookje van de gebroeders Grimm? Dat is het ook, als we Günter Grass (1927) mogen geloven. Zijn romanDe blikken trommel zou nooit bestaan hebben zonder Klein Duimpje. De kleine Günter was als kind betoverd door dat vertelsel, en in het brein van de volwassen Grass transformeerde Klein Duimpje tot Oskar Matzerath. Zo hebben de gebroeders Grimm het magnum opus van de beroemdste naoorlogse Duitse schrijver op hun geweten. Ze zouden daarvoor bedankt worden met bijrollen in ander werk van Grass. De Grimm-broers waren inDe rattin twee staatssecretarissen van milieu, ze trommelden sprookjes-celebrity's op om bedreigde bossen te redden. Assepoester en Roodkapje, eensgezind verzameld tegen de zure regen? Bij Grass kan het.

Ach en adem

Als sluitstuk van een levenslange romance met de broers schreef GrassDe woorden van Grimm. 'Een liefdesverklaring', staat erbij, en het boek doet zijn ondertitel eer aan. In bijna 400 bladzijden weeft Grass het leven van de Grimms - 'klankverschuivers, woordsnuffelaars, letterzifters' - tesamen met het zijne, én met twee eeuwen Duitse geschiedenis. Het is dus eigenlijk een dubbelbiografie, of een dubbel-dubbelbiografie. Want Grimm, dat waren wel degelijk twee onderscheiden broers. Twee taalkundigen, twee mannen die eenzelfde huis, eenzelfde passie en bijna hetzelfde huwelijk deelden. Wilhelm (1786-1859) was getrouwd, maar de ongetrouwde Jacob (1785-1863) was bij de deal inbegrepen. Wilhelm was ziekelijk, romantisch en zwaarmoedig, Jacob was een werkezel met een ijzeren wil. Geen vleselijke lust voor Jacob, zijn verlangen ging uit naar het alfabet. Verslaafd was hij, aan taal en grammatica, aan boekenstof en goud op snee: 'Spotters zijn van mening dat je je Jacob tussen boekomslagen geperst en in leer gebonden zou kunnen voorstellen.'

Ach, dat alfabet. Het leende zich niet alleen tot het verzamelen van volkssprookjes en het omzetten van Deense sagen naar leesbaar Duits - geliefde bezigheden van Wilhelm - maar ook tot het classificeren van de taal tout court. Als de broers het voorstel krijgen om een Groot Woordenboek van de Duitse taal samen te stellen, twijfelt Jacob niet. Gezwind stort hij zich op de A, de B en de C. Wilhelm neemt wankelmoedig de D op. Wat de broers niet beseffen is dat dit een werk van jaren zal worden, een titanenarbeid. Dat twee mensenlevens niet genoeg zullen zijn. Oorlogen, ziektes en Wilhems melancholie - 'depressie' staat nog niet in het woordenboek - spelen hen parten. De revolutie van 1848 laten de kamergeleerden aan zich voorbijgaan. Hun diepste drijfveer is de aandrang van de woorden. De A van ach en adem, de B van bä en blatende lammetjes... 'De woorden zijn gevraagd of ongevraagd ter plaatse, ze blijven fluisterend aanhankelijk, ze zeuren en dringen voor...' En Jacob vindt meer vreugde in het naar de kudde terugleiden van één verkommerd Oud-Duits woord dan in honderd Latijnse leenwoorden.

Waffen-SS

Het eerste deel van hetDeutsches Wörterbuch verschijnt in 1854, het laatste in 1960. Dat laatste is geen drukfout - zo lang zou het duren vóór Jacobs 'geliefde Duitse landgenoten' binnen konden treden in 'de hal die voor u allen opengaat, de hal van uw oeroude taal'. Ondertussen was ook Grass er binnengetreden, met zijnBlechtrommel, met zijn magisch-realisme en zijn Grimm-liefde. Met zijn eigendunk ook, die hem inDe woorden van Grimm toelaat om de broers geregeld opzij te schuiven, om de spotlight op zichzelf te richten. Geen controverse wordt geschuwd.

Van de eed van de broers aan de constitutionele monarchie springt hij naar de eed die hij als zeventienjarige bij de Waffen-SS aflegde - eeuwig trouw aan Hitler. Om daarna de democratie te omhelzen, als sociaaldemocraat en speechschrijver van Willy Brandt. Grass laat de bescheiden Brandt veel vaker 'ik' zeggen in toespraken, wat blijkbaar bijdroeg tot diens verkiezingsoverwinning. En waar de broers vaak wegkeken van armoede en politieke hetze, gaf Grass van katoen tegen 'dat gedrocht van een alleenzaligmakende religie, het kapitalisme'. Dat A tegenwoordig voor Apple staat en dat de 'zichzelf permanent op de schouder kloppende pretmaatschappij' de zwakkeren in de steek laat, dat weet de bejaarde Grass al te goed. Zijn land doet hem pijn, hij voelt zich als een prediker in de woestijn, maar er nog is altijd de taal.

Die Duitse taal stroomt, die treedt inDe woorden van Grimm buiten haar oevers, die wordt door Grass met barokke verve aangewend om van zijn liefde voor de Grimms en hun taalkundigheid kond te doen. Die blijft zelfs in vertaling overeind. Ja, Grass is de onbescheidenheid zelve. Maar vergeef het hem, lezer, vergeef het hem nog één keer. Zolang hij een woordenfluisteraar, een klankverschuiver, een letterzifter is.

GÜNTER GRASS

De woorden van Grimm. Een liefdesverklaring.

Vertaald door Jan Gielkens. Meulenhoff, 391 blz. 29,95 ?. Oorspronkelijke titel: 'Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung'.

Lees het exclusieve interview met Günter Grass in de DSL van vrijdag 23 januari.

De auteur: de godfather van de Duitse literatuur. Grass won in 1999 de Nobelprijs voor de Literatuur.

Het boek: twee eeuwen Duitse geschiedenis, opgehangen aan de woorden van de broers Grimm en die van Grass zelf.

ONS OORDEEL: Grass doet met barokke verve kond van zijn liefde voor de Grimms.

¨¨¨¨è

Alexandra De Vos ■

Hide text

Deze autobiografie van de Nobelprijswinnaar is een fascinerend maar tevens veeleisend boek. De auteur verweeft feiten uit zijn eigen verleden met het levensverhaal van de gebroeders Grimm, niet als de sprookjesvertellers maar als de ontwerpers en eerste auteurs van het Deutsches Wörterbuch. Hij vertelt hun verhaal en vergelijkt hun botsingen met de autoriteiten met de zijne. Op een speelse manier communiceert hij met de Grimms tête à tête. Maar hij laat tegelijkertijd dat Woordenboek ontstaan en dan blijkt -zoals hij zelf al had aangegeven- dat veel niet te vertalen is. De herkomst van een Duits woord is niet in het Nederlands weer te geven. Bovendien speelt hij met die woorden en met de begrippen daarachter. Hij duikt in de Duitse geschiedenis, de politiek en de filosofie en laat heden en verleden voortdurend door elkaar lopen. De lezer moet op deze terreinen thuis zijn om met dit boek om te kunnen gaan. Voor historisch geschoolde liefhebbers van taal een genot om te lezen, temeer daar de vertaling meesterlijk en evenwaardig aan het origineel is. Hide text