De thuiskomst van Jossel Wassermann begint met een trein die voor Jodentransport onderweg is naar een onbekende bestemming ergens in het oosten. Weer een boek over de Holocaust? Maar al vrij snel zwenkt het perspectief naar een verder verleden. De trein komt plotseling in een weiland tot stilstand en de stemmen van de geschiedschrijving vertellen elkaar verhalen om de tijd te verdrijven. Verteld wordt de persoonlijke geschiedenis van "Oom Jossel", die zijn testament liet opmaken in de vorm van zijn levensverhaal. We worden meegevoerd naar de sjtetl Pohodna, ergens in Oekraïne. Het is er een allegaartje van nationaliteiten, die allen één gemene deler hebben, nl. dat ze Joods zijn. Uit het naburige dorp trekken bij tijd en wijle gojim ? niet-joden ? de sjtetl binnen, wat steevast tot een handgemeen in de plaatselijke kroeg leidt, maar echt vijandig wordt het nooit. Al die volkeren leefden in vredige harmonie met elkaar, wil de schrijver maar zeggen.

Tegen deze achtergrond speelt de geschiedenis van oom Jossel zich af, waarvan het klapstuk het bezoek van de Oostenrijkse keizer Franz Joseph vormt. De keizer heeft een visgraat in het verkeerde keelgat gekregen, die er vervolgens heel oneerbiedig door de oude kroegbazin uit gevist wordt. Maar de keizer betuigt zijn dankbaarheid door de Joden van de sjtetl speciale rechten te verlenen. We volgen het wel en wee van een aantal bewoners, die vnl. familieleden van oom Jossel zijn. We komen heel wat aan de weet over de Joodse gewoontes en gebruiken, wat soms interessant en soms geheel ten overvloede is, zoals de mededeling dat "Mazzeltov" "Veel geluk" betekent. Grappig zijn de vaak gortdroge dialogen, die van een onwrikbare logica getuigen, wat, zoals we van de schrijver begrijpen, typisch Joodse logica moet zijn. Als oom Jossel in de Eerste Wereldoorlog aan het Oostenrijks-Italiaanse front gelegerd is, deserteert en vervolgens naar Zwitserland vlucht, valt hij in de handen van smokkelaars, die hem alles afnemen, tot aan zijn onderbroek vol met gaten toe. Deze scène wordt uitermate hilarisch beschreven. Toch is het niet genoeg om het boek overeind te houden. Gaandeweg bekruipt de lezer de vraag of de wederwaardigheden van oom Jossel überhaupt zullen beklijven. Daarvoor is de toon van het verhaal al te luchtig en de gebeurtenissen te willekeurig. Wie interesseert zich uiteindelijk voor de wederwaardigheden van een eenvoudige Jood in een sjtetl aan de rand van Europa? Daar moet je wellicht zelf Joods voor zijn, vrees ik, zoals de boeken van Maarten 't Hart vnl. gelezen worden door (ex-)gelovigen.

Een beetje meer Holocaust had trouwens best gemogen. Het siert de schrijver dat hij hier niet op inzoomt, maar als je een boek over Joodse geschiedenis schrijft, kun je dit thema toch niet geheel buiten beschouwing laten, al was het maar voor de broodnodige tragiek als tegenwicht voor de ondraaglijke lichtheid. [Jolies Heij] Hide text

Een roman vol verhalen uit de verdwenen wereld van de Oost-Europese joden. Al in de proloog wordt het naderende einde aangekondigd: de joden worden in vracht- en veetreinen weggereden naar een nog onbekende eindbestemming. En daarmee is dan tevens een einde gekomen aan hun gemeenschappen en hun bestaan. De Duits-joodse schrijver (1926) heeft deze wereld gekend, al was hij dan zelf afkomstig uit Leipzig. Hij heeft zijn Oost-Europese lotgenoten leren kennen in de tijd dat hij zelf naar de Roemeense dodensteden verdreven was en hij heeft zich later intens met hun levensgeschiedenissen beziggehouden. Hij is een boeiend verteller en het is jammer dat in ons land zijn werk niet tot grotere lezerskringen is doorgedrongen. Het is bepaald de moeite waard. De vertaling van Elly Schippers mag geslaagd genoemd worden. Kleine druk.