Waargebeurde verhalen liggen goed in de markt. De essentie van het lezen lijkt er voor grote groepen lezers in te bestaan dat alles wat gedrukt staat ook daadwerkelijk gebeurd zou zijn. Zij gaan ervan uit dat je met een historisch onderbouwde en liefst enigszins spectaculaire geschiedenis niet anders kunt dan een goed boek schrijven. Dat het boek daarbij herleid wordt tot het verhaal dat de auteur vertelt, en dat de literaire ervaring wordt vernauwd tot het puur narratieve, is zelfs voor veel volwassen lezers geen struikelblok. Waarom zouden kinderen er dan een punt van maken? Want meer dan een degelijke vertelling heb je voor een jeugdboek niet nodig. Toch?
Wat historische feiten en verhaallijn betreft, zit Soldaat Wojtek alvast helemaal goed. Het nieuwste boek van Bibi Dumon Tak speelt zich af tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. Drama, conflicten, geschiedkundige wetenswaardigheden en een gevarieerd arsenaal aan emoties en sociale interacties liggen binnen handbereik. Bovendien is de auteur met dit soort materiaal niet aan haar proefstuk toe. Na Het koeienboek, Wat een circus!, Laika tussen de sterren en Bibi's bijzondere beestenboek had ze al de nodige ervaring met non-fictie over dieren in de vingers. Bij Soldaat Wojtek waagt ze zich echter voor het eerst aan een verhalend boek, en met wisselend succes.
Het boek is opgedeeld in 22 korte hoofdstukken, waarbij er telkens een of meerdere zwart-witprenten van Philip Hopman voorzien zijn. Ook na een 150-tal geïllustreerde boeken van zijn hand blijft het verrassend om te zien hoe Hopman met eenvoudige tekeningen, die soms uit niet meer dan enkele rake potloodlijnen bestaan, sfeer en emotie tastbaar maakt. De tekst zelf slaagt daar helaas een stuk minder goed in.
Het eerste hoofdstuk is nochtans veelbelovend. We vallen als het ware middenin het verhaal en bekijken de situatie door de ogen van het hoofdpersonage: een beer. Door de perspectiefkeuze zitten we Wojtek meteen vrij dicht op de huid en dat schept bij de lezer verwachtingen. Naar een niet-alledaags oorlogsverhaal met name, verteld met een grote dosis humor en een nog groter vermogen tot inleving in de gevoelswereld van de betrokken personages. En bij dat laatste loopt het af en toe nogal eens mis. Vaak is dat niet eens de schuld van de auteur, maar van het onderwerp en de doelgroep die ze heeft gekozen.
Een verhaal als dit heeft namelijk behoefte aan een duidelijk historisch kader. En dat is niet gemakkelijk te schetsen vanuit het standpunt van de beer. Noodgedwongen schakelt Dumon Tak dus al bij het tweede hoofdstuk over naar een ander perspectief en register. Toch vormt dit niet meteen een stijlbreuk. In heldere, bevattelijke taal tekent ze de achtergrond waartegen het boek zich afspeelt: Polen, net voor de Tweede Wereldoorlog.
Zowel Duitsland als Rusland hadden hun zinnen op dit verscheurde land gezet en beslisten om het territorium onder elkaar te verdelen. Vele Poolse mannen moesten hun land verlaten en werden in Russische werkkampen opgesloten. Wanneer Duitsland even later zijn vroegere bondgenoot de oorlog verklaarde, hoopte het Russische leger dat de voormalige gevangenen, die niet naar hun moederland terugkonden, hun bondgenoten in de strijd zouden worden. Maar voor de Polen was dit een brug te ver. Ze waren bereid om tegen Duitsland te vechten, maar niet onder Russisch leiderschap. Zo kwamen vele Poolse soldaten uiteindelijk terecht in het Midden-Oosten en Afrika, in dienst van het Engelse leger. Op een dag vond een Poolse bevoorradingscompagnie op weg naar Israël een jonge beer. De soldaten waren op slag door het jong vertederd en besloten het te houden. Wojtek, een Syrische
bruine beer, groeide op in het leger en werd de mascotte van de compagnie. Hij hielp mee bij de bevoorrading en kreeg zelfs zijn eigen embleem: een beer met een bom in de klauwen. Het duurde dan ook niet lang vooraleer hij officieel werd ingeschreven als soldaat der eerste klasse van het Britse leger. Kort voor het einde van de oorlog reisde Wojtek met zijn vrienden over de Middellandse Zee naar Italië en van daaruit ten slotte naar Schotland. Na de oorlog konden de Polen hem helaas niet meenemen naar hun verwoeste vaderland en bleef de beer in de dierentuin van Edingburgh, waar hij al snel een levende legende werd.
Met een historisch gegeven als dit haalt de werkelijkheid het moeiteloos op de fictie. Het boeiende aan de manier waarop Bibi Dumon Tak hiermee aan de slag gaat, is de schaalverkleining. Door de enorme omvang van de Tweede Wereldoorlog terug te brengen naar een groep mannen en hun mascotte, maakt ze de situatie bevattelijk voor kinderen van negen of tien. Zonder de waarheid ook maar een kruimel geweld aan te doen, vernauwt ze het onoverzichtelijke conflict dat de basis vormde voor de oorlog tot de overlevingsstrijd van één enkele compagnie binnen de onmetelijke legers. Geen gewone compagnie maar een buitenbeentje, met een halve boerderij aan dieren op sleeptouw.
Ook de rest van de historische informatie krijgen we vlot en verhelderend aangebracht, met schematische overzichten van militaire verplaatsingen en een enkel plannetje waar nodig. Door de aanwezigheid van voldoende humor ontsnappen deze passages meestal aan een belerende toon.
Die historische aanpak is zoals gezegd boeiend, maar blijkt toch een aantal beperkingen in te houden. Want laat het nu net dat dwingende alibi van historiciteit zijn waarrond Soldaat Wojtek opgebouwd is. En hier wringt het schoentje. Als ervaren schrijfster van non-fictieboeken heeft Bibi Dumon Tak zich uiteraard grondig gedocumenteerd én ze beschikt over een uitstekend inzicht in de doelgroep. Haar verhaal over oorlog en vrede, vriendschap en troost loopt als een trein en als kers op de taart is het hoofdpersonage een schattig beest.
Al wat lief en schattig is, een te groot hoofd heeft en over een hoge aaibaarheidsfactor beschikt, kan op mijn verregaande sympathie en welwillendheid rekenen. De goedige bruine beer voldoet ruimschoots aan deze criteria. Maar hoewel het beest zijn ondeugende neus in andermans zaken steekt, vriendschap sluit met mens en dier en gaandeweg zijn plaats verovert in het leger tijdens een van de keerpunten uit de geschiedenis, kan hij het boek niet literair overeind houden. Daarvoor weegt hij als hoofdpersonage niet zwaar genoeg. En daarvoor is de toon die de schrijfster hanteert te afstandelijk en zijn de personages onvoldoende van vlees en bloed.
Want na afloop van het verhaal breekt mijn hart echt niet wanneer Wojtek alleen en ongetwijfeld verweesd achterblijft in de Schotse zoo. En ik kan mij al evenmin precies herinneren wat Pjotr nu precies van Stanislav of Pawel moest onderscheiden of omgekeerd. Wat mij is bijgebleven zijn de grappige scènes, het hoge werkelijkheidsgehalte en een enkel ontroerend moment, zoals de bominslag of het sterven van de babyaap. Maar Dumon Tak slaagt er zelden in om die toon te treffen en de lezer echt te raken. Daardoor zwalpt het boek af en toe van het ene vermoedelijke hoofdpersonage naar het andere en heb je als lezer geen oriëntatiepunt meer en dus ook maar weinig kans tot identificatie. Je blijft letterlijk buiten het boek staan, terwijl het voor kinderen net zo leuk is om er middenin te gaan zitten.
Bibi Dumon Tak heeft met Soldaat Wojtek een zeer degelijk documentair en didactisch verantwoord werk afgeleverd. Maar de kans op meeleven met een toch wel heel bijzonder personage werd grotendeels onbenut gelaten. [Tine Mortier] Hide text

Tijdens hun reis naar Palestina om daar de Engelse troepen te bevoorraden, vinden vijf Poolse soldaten een beertje. Ze besluiten het dier te houden en noemen het Wojtek. Hun meerderen raken ook vertederd door de beer. Wojtek groeit op tussen de troepen, drinkt bier en rookt sigaretten met hen. Langzamerhand wordt hij ingezet voor oorlogsdoeleinden, zoals bommen dragen en spionnen laten praten. De auteur, bekend van 'Bibi's bijzondere beestenboek' (2006) en het Kinderboekenweekgeschenk 'Laika tussen de sterren' (2006) maakte van dit waargebeurde verhaal een prettig leesbaar en grappig boek, dat kinderen ook nog iets leert over de Tweede Wereldoorlog op andere plaatsen dan Europa. Ondanks het onderwerp wordt het door de luchtige schrijfstijl nergens te zwaar. Vele prachtige, geestige potloodtekeningen illustreren de tekst. Vanaf ca. 10 jaar.

Iran, 1942. Poolse soldaten zijn na de inval van de Duitsers in Rusland naar Iran gevlucht. Ze sluiten zich aan bij het Engelse leger in de hoop met hen ooit Polen te bevrijden. Pjotr en Stanislav zijn al jaren vrienden. Samen met Pawel, Janoesj en Lolek worden ze ingezet in de bevoorrading. In de woestijn kopen ze van een jongetje een verzwakt berenjong. Ze noemen hem Wojtek, adopteren hem als mascotte, krijgen zelfs hun overste zover hem als soldaat der eerste klasse toe te voegen aan de lijst. Wojtek van zijn kant aanvaardt Pjotr als zijn adoptiemoeder, slaapt zelfs in zijn bed, met elke avond hetzelfde ritueel: Wojtek zocht Pjotrs hand, stopte die in zijn bek en al sabbelend op een paar vingers viel hij in slaap. (p. 27). Vreemd genoeg ontpopt Wojtek zich als een echte soldaat: hij draagt munitie, houdt vechtpartijtjes met zijn collega’s, rookt sigaretten en is gek op bier en vodka. Verder maakt hij het kamp onveilig door in de vooraadkasten in te breken, of te douchen tot al het water op is. Toch is iedereen gek op Wojtek, op Kaska na. De aap Kaska maakt samen met de hond Stalin en de dalmatiër Stippie het legercircus compleet. Kaska maakt Wojtek zoveel als ze kan het leven zuur. Na vijf jaar dienst in het Poolse leger, na een reis van Iran langs Irak, Syrië, Palestina, Alexandrië, over zee naar Italië, komt Wojtek tenslotte in Schotland terecht, waar zijn Poolse vrienden hem bij hun terugkeer naar huis overdragen aan de dierentuin van Edinburgh. Het is onwaarschijnlijk, maar dit verhaal is echt gebeurd. Op YouTube kan je beelden zien uit een documentaire over deze uitzonderlijke beer en zijn uitzonderlijke relatie met vijf Poolse soldaten. Je moet het zien om het te geloven. In het begin is het relaas van Bibi Dumon Tak beschrijvend, maar het verhaal wordt des te sterker wanneer emoties naar boven komen. Zo is er de mooie scène op zee, waar Stanislas zijn angst voor het slachtveld toevertrouwt aan Wojtek, het ontroerende verhaal van de aap Kaska die een jong op de wereld zet maar het ook weer moet afstaan, of wanneer Lolek eronder door gaat nadat voor zjn ogen twee jonge soldaten door een granaat worden getroffen. En dat maakt het boek prachtig: de afwisseling tussen de lachwekkende fratsen van Wojtek, de gruwel van de oorlog, en de gevoeligheid van de relaties tussen de mannen onderling, en tussen mens en dier. Bibi Dumon Tak is met deze eerste roman een nieuwe weg ingeslagen, die ze zeker mag vervolgen.

Hide text