Ham

Hoog in de bergen staat een handvol huizen, ver weg van de rest van de wereld. Op deze plek, omgeven door wildernis, vinden we Polen in het klein. De invloed van de katholieke kerk, demonstraties voor vrouwenrechten en dierenactivisten bijgenaamd 'antichristelijke ecoterroristen' - het komt allemaal samen in een gehucht waar de fluitende wind ervoor zorgt dat het nooit stil is.

Janina Duszejko is een van de drie permanente dorpsbewoners, en de hoofdpersoon in de roman Jaag je ploeg over de botten van de doden van Olga Tokarczuk. Janina is lerares Engels en voormalig bruggenbouwer in het bergachtige Pools-Tsjechische grensgebied, waar de provider continu verspringt en waar afwisselend de Poolse of Tsjechische ambulancedienst opneemt. De vrouw woont boven aan het dorp in een klein huis, verzorgt in de ijzige winters de buitenhuizen van stedelingen, vertaalt William Blakes gedichten en vindt houvast in het observeren van de planeten. Haar omgeving pint zij vast met zelfverzonnen namen. Zo zijn er de buren Eunjer en Grootvoet, de kwaadaardige Buikman en Commandant. Ook Gebeurtenissen, Duisternis, Dieren en Woede krijgen een hoofdletter, waardoor de elementen van de natuur samen een gelijkwaardig geheel vormen met één allesbepalende hoofdrolspeler: de mens.

Weinigen kunnen een personage zo trefzeker neerzetten als de Poolse Olga Tokarczuk (1962), die in 2019 de Nobelprijs voor Literatuur won. Alleen al zulke portretten, die soms maar enkele regels beslaan, zijn een reden om De rustelozen (2007) te lezen. In dat boek, bekroond met de Man Booker International Prize, zit de auteur telkens op een paar stoelen van haar romanfiguren, kijkend en schrijvend op postzegels en papiersnippers. 'Op den duur wordt de tijd mijn bondgenoot, zoals bij elke vrouw: ik ben onzichtbaar, transparant geworden', zegt een van de personages. Als een schaduw beweegt Tokarczuk zich naast hen voort. In de opvolger, het nu vertaalde Jaag je ploeg over de botten van de doden (2009), laat ze Janina Duszejko hetzelfde doen.

Buurman grootvoet is dood

Het verhaal begint met de dood van buurman Grootvoet. Als meer leden van de jachtvereniging dood worden gevonden, mengt Janina zich in het onderzoek. Tevergeefs probeert ze de politie te overtuigen van haar kijk op de zaak: ze zou oud en gek zijn. In deze 'feministische ecothriller' sleurt Janina je met bravoure mee door de seizoenen in het desolate Poolse landschap (dat regisseur Agnieszka Holland dankbaar gebruikte in de verfilming Spoor uit 2017). Zij onderbouwt haar theorieën met astrologie, wat soms gekunsteld aandoet. Ook de jagende vijanden balanceren op het randje van de karikatuur. Ruimte voor gedeeld verdriet is er niet in het dorp: het maakt Janina's queeste extra hard nodig.

Tokarczuk opent de deur naar een wereld waar ze zelf middenin lijkt te staan, ook als het boek begint in 1752 (De Jacobsboeken) of twee wereldoorlogen beslaat (Oer en andere tijden). Haar handen slaan de archiefpagina's om en haar fantasie zet het verhaal voort. Er volgen steeds nieuwe vertakkingen, originele gedachten, om telkens uit te komen op de vraag: wat betekent het om mens te zijn?

En dat voor iemand die tot 1995 klinisch psycholoog was. Na jaren van intensief werken voelde Tokarczuk zich opgebrand. Op haar 35ste, met een jong kind en enkele boektitels op haar naam, gaf ze de zekerheid op. Uitvogelen hoe een mens in elkaar steekt doet ze nog steeds, alleen nu 'zonder de belofte iemand beter te maken'. Wel biedt Tokarczuk de lezer telkens een nieuw perspectief. In dit boek is dat het onderscheid tussen mens en dier, waarom de ene dood moord is en de andere straffeloos blijft, in De rustelozen was dat het 'panoramische kijken' waardoor we geen voorwerpen zien, maar relaties en een netwerk van reflecties. De auteur legt de verbanden en verleidt de lezer dat ook te doen.

Tokarczuk vergeleek schrijven eens met bloed doneren: het lichaam went eraan als je het vaker doet. Overal verzamelt ze haar informatie. "Het gebeurt in vele dimensies en het gebeurt altijd, dus ik ben nooit op vakantie." Dat doet denken aan Janina's astrologische werk, als ze vertelt dat we onze ogen en oren moeten openhouden en de feiten met elkaar in verband brengen. Alles, 'zelfs het aller- kleinste onderdeel van de wereld', doet mee, 'in een gecompliceerde Kosmos van verbanden, die met het gewone verstand moeilijk is te doorgronden. Zo werkt het. Als een Japanse auto.'

Jaag je ploeg over de botten van de doden is een tijdloze lofzang op de natuur en haar complexiteit. Met deze Nederlandse vertaling komt Janina Duszejko als onze mentale medicijnvrouw precies op het goede moment.

De Geus, 293 p., 22,50 euro. Vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra.

Verberg tekst

Lang voor de Poolse schrijfster Olga Tokarczuk internationaal in de kijker liep en de Nobelprijs voor de Literatuur 2018 in de wacht sleepte, werd haast elk van haar boeken al in het Nederlands vertaald. Behalve eentje, dat altijd over het hoofd gezien werd. Het misdaadverhaal Jaag je ploeg over de botten van de doden dateert al uit 2009 en kreeg nu pas een vertaling.

In de Britse krant The Guardian deed Tokarczuk het boek ooit af als een tussendoortje, dat ze schreef tussen haar twee grote romans De rustelozen en De Jacobsboeken. Toch belandde de Engelse vertaling vorig jaar op de shortlist van de International Booker Prize. De verfilming door de Poolse regisseur Agnieszka Holland kreeg in 2017 een Zilveren Beer op de Berlinale.

Tokarczuk situeert het verhaal in een landelijk gehucht op de Pools-Tsjechische grens, waar verschillende van haar boeken zich afspelen en waar ze een buitenhuis heeft. In een barre winternacht wordt een notoire stroper dood aangetroffen in zijn huis. Het lijkt een spijtig ongeval: de man is gestikt in een botje van een stuk wild. In de maanden die volgen, vallen er meer doden in het dorp. Eerst de politiecommandant, dan de eigenaar van een vossenfokkerij en ten slotte de populaire voorzitter van de Vereniging van Paddenstoelenplukkers. De dorpelingen raken in paniek. Wie zit achter de moorden en wie is het volgende slachtoffer?

Excentriek

Het wordt ons allemaal verteld door de excentrieke mevrouw Duszejko, die het hele boek door in mysterie gehuld blijft. Tussen neus en lippen krijgen we mee dat ze topsporter en bruggenbouwer was, aan mysterieuze kwalen begon te lijden en daarna als onderwijzeres werkte, tot ze om onduidelijke redenen met pensioen moest. Daarna kwam ze terecht op het afgelegen plateau boven het dorp, waar ze een passie voor astrologie ontwikkelde. Schrik dus niet van uitspraken als 'hij heeft Mercurius in een zwijgend teken'.

Tot haar frustratie beschouwt de rest van het dorp haar als een gekke oude taart. Niemand neemt mevrouw Duszejko dan ook serieus, wanneer ze beweert dat de geheimzinnige moorden gepleegd werden door dieren. De bewijzen vindt ze in de horoscopen van de slachtoffers en ook het motief lijkt haar glashelder: de dieren hebben wraak willen nemen op de mensen, die hun territorium verstoren en hen genadeloos afslachten.

Zelf verkiest mevrouw Duszejko het gezelschap van dieren boven dat van mensen, en ze krijgt het geregeld aan de stok met de jagers uit het dorp. Ze klaagt aan dat niemand durft te raken aan de jacht, onder het mom van respect voor de traditie. Zelfs de kerk heeft er een feestdag voor in het leven geroepen. Ze vindt weliswaar een bondgenoot in entomoloog Boros, die het opneemt voor een zeldzame kever in het woud. Maar daar maakt de boswachter zich dan weer vrolijk om: 'U denkt toch niet dat we met de houtwinning stoppen vanwege een kevertje in de stammen?'

Komedie

Hoe drammerig ze ook tekeer kan gaan, mevrouw Duszejko ontpopt zich vanaf de eerste zin als een sappige verteller vol flegmatieke humor. Dorpsgenoten krijgen bijnamen als 'Grootvoet' en 'Goednieuws', het dorp zelf noemt ze Transsylvanië 'wegens de algemene stemming die er heerst'. Ze doorspekt haar relaas met grappige observaties: 'het gesprek werd vanaf het begin gedomineerd door twee mannen van het type brulaap'. En wanneer Boros aan tafel uitlegt hoe een lijk ontbindt, volgt daarop droogjes: 'We aten pasta met saus van schimmelkaas'.

Tokarczuk laat dit keer haar talent voor humor de vrije loop. Een groot thrillerschrijfster is ze dan weer niet. De ontknoping van het mysterie ligt behoorlijk voor de hand. Maar achter die simpele whodunit schuilen pertinente vragen over onze omgang met de natuur. De titel haalde ze bij de Britse kunstenaar en dichter William Blake, die zich in de negentiende eeuw al zorgen maakte over de teloorgang van het landschap. Zijn verzen dienen als motto van elk nieuw hoofdstuk. Pogingen om de ondoorgrondelijke teksten van Blake in het Pools te vertalen vormen een running gag door het verhaal.

Jaag je ploeg over de botten van de doden is minder ambitieus van vorm, minder doorwrocht van inhoud dan we ondertussen van Tokarczuk gewend zijn. Maar het is gewoon een ontzettend leuk boek, dat doet denken aan absurde Britse komedie.

Vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra, De Geus, 304 blz., 22,50 €.

Verberg tekst

Hoog in de bergen staat een handvol huizen, ver weg van de rest van de wereld. Op deze plek, omgeven door wildernis, vinden we Polen in het klein. De invloed van de katholieke kerk, demonstraties voor vrouwenrechten en dierenactivisten bijgenaamd 'antichristelijke ecoterroristen' - het komt allemaal samen in een gehucht waar de fluitende wind ervoor zorgt dat het nooit stil is.

Janina Duszejko is een van de drie permanente dorpsbewoners, en de hoofdpersoon in de roman Jaag je ploeg over de botten van de doden van Olga Tokarczuk. Janina is lerares Engels en voormalig bruggenbouwer in het bergachtige Pools-Tsjechische grensgebied, waar de provider continu verspringt en waar afwisselend de Poolse of Tsjechische ambulancedienst opneemt. De vrouw woont boven aan het dorp in een klein huis, verzorgt tijdens de ijzige winters de buitenhuizen van stedelingen, vertaalt William Blakes gedichten en vindt houvast in het observeren van de planeten. Haar omgeving pint zij vast met zelfverzonnen namen. Zo zijn er de buren Eunjer en Grootvoet, de kwaadaardige Buikman en Commandant. Ook Gebeurtenissen, Duisternis, Dieren, Woede en Nacht krijgen een hoofdletter, waardoor de elementen van de natuur samen een gelijkwaardig geheel vormen met één allesbepalende hoofdrolspeler: de mens.

Weinigen kunnen een personage zo trefzeker neerzetten als de Poolse Olga Tokarczuk (1962), die in 2019 de Nobelprijs voor Literatuur won. Alleen al zulke portretten, die soms maar enkele regels beslaan, zijn een reden om De rustelozen (2007) te lezen. In dat boek, bekroond met de Man Booker International Prize, zit de auteur telkens op een paar stoelen van haar romanfiguren, kijkend en schrijvend op postzegels en papiersnippers. 'Op den duur wordt de tijd mijn bondgenoot, zoals bij elke vrouw: ik ben onzichtbaar, transparant geworden', zegt een van de personages. Als een schaduw beweegt Tokarczuk zich naast hen voort. In de opvolger, het nu vertaalde Jaag je ploeg over de botten van de doden (2009), laat ze Janina Duszejko hetzelfde doen.

Het verhaal begint met de dood van buurman Grootvoet. Als meer leden van de lokale jachtvereniging dood worden gevonden, mengt Janina zich in het onderzoek. Uit alle macht probeert ze de politie te overtuigen van haar kijk op de zaak. Tevergeefs: ze zou oud, gek en irrelevant zijn. In deze 'feministische ecothriller' sleurt Janina je met veel bravoure mee door de seizoenen in het desolate Poolse landschap (waarvan regisseur Agnieszka Holland dankbaar gebruikmaakte in de boekverfilming Spoor uit 2017). Zij onderbouwt haar theorieën met astrologie, wat af en toe gekunsteld aandoet. Ook de jagende vijanden balanceren op het randje van de karikatuur. Ruimte voor gedeeld verdriet is er niet in het dorp: het maakt Janina's queeste extra hard nodig.

Tokarczuk opent de deur naar een wereld waar ze zelf middenin lijkt te staan, ook als het boek begint in 1752 (De Jacobsboeken) of twee wereldoorlogen beslaat (Oer en andere tijden). Haar handen slaan de archiefpagina's om en haar fantasie zet het verhaal voort. Er volgen steeds nieuwe vertakkingen, originele gedachten, om telkens uit te komen op de vraag: wat betekent het om mens te zijn?

En dat voor iemand die tot 1995 klinisch psycholoog was. Na jaren van intensief werken voelde Tokarczuk zich opgebrand. Op haar 35ste, met een jong kind en enkele boektitels op haar naam, gaf ze de zekerheid op. Uitvogelen hoe een mens in elkaar steekt doet ze nog steeds, alleen nu 'zonder de belofte iemand beter te maken'. Geen genezingen, wel pogingen tot. Telkens biedt Tokarczuk de lezer een nieuw perspectief. In dit boek is dat het onderscheid tussen mens en dier, waarom de ene dood moord is en de andere straffeloos blijft, in De rustelozen was dat het 'panoramische kijken' waardoor we geen concrete voorwerpen zien, maar relaties en een netwerk van reflecties. De auteur legt de verbanden en verleidt de lezer hetzelfde te doen.

Tokarczuk vergeleek schrijven eens met bloed doneren: het lichaam went eraan wanneer je het vaker doet. Overal verzamelt ze haar informatie. 'Het gebeurt in vele dimensies en het gebeurt altijd, dus ik ben nooit op vakantie.' Dat doet denken aan Janina's astrologische werk, wanneer ze vertelt dat we onze ogen en oren moeten openhouden en de feiten met elkaar in verband brengen. Alles, 'zelfs het allerkleinste onderdeel van de wereld', doet mee, 'in een gecompliceerde Kosmos van verbanden, die met het gewone verstand moeilijk is te doorgronden. Zo werkt het. Als een Japanse auto.'

Jaag je ploeg over de botten van de doden is een tijdloze lofzang op de natuur en haar complexiteit. Met deze Nederlandse vertaling komt Janina Duszejko als onze mentale medicijnvrouw precies op het goede moment.

****

Uit het Pools vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra.

De Geus; 293 pagina's; € 22,50.

Verberg tekst

In oktober 2019 probeerde de Zweedse Academie een met #MeToo-schandalen gevuld jaar goed te maken door de uitgestelde Nobelprijs voor Literatuur van 2018 uit te reiken aan de Poolse feministe Olga Tokarczuk. Niet dat de toen 57-jarige schrijfster de bekroning niet verdiende. Met bejubelde romans als ‘Oer en andere tijden’, ‘Huis voor de dag, huis voor de nacht’ en ‘De Jacobsboeken’ had de geengageerde auteur in eigen land al zowat elke belangrijke literatuurprijs in de wacht gesleept, en met de Engelse vertaling van haar nomadenverhaal ‘De rustelozen’ mocht ze in 2018 ook al de Man Booker International Prize op haar schouw zetten. De Academie roemde Tokarczuks ‘verhalende verbeelding, die met encyclopedische passie het overschrijden van grenzen voorstelt als een manier van leven’. Dat niet iedereen haar grenzen aftastende activisme in dezelfde mate wist te waarderen, werd pijnlijk duidelijk toen Tokarczuks uitgever gewapende lijfwachten moest inhuren om de schrijfster te beschermen tegen zelfverklaarde Poolse patriotten die haar beschuldigden van landverraad, antichristelijkheid en het aanzetten tot ecoterrorisme. Het één en ander had toen te maken met de publicatie van haar historische roman ‘De Jacobsboeken’, waarin de romancière het aandurfde om enkele donkerder getinte bladzijden uit de Poolse geschiedenis kritisch te benaderen. Antinationalisme, een frisse afkeer van het katholieke geloof en

LUKASZ GIZA

een baldadige vorm van dierenliefde zijn niet toevallig ook de eigenschappen die het hoofdpersonage van haar onlangs vertaalde ecothriller ‘Jaag je ploeg over de botten van de doden’ typeren. In die whodunit, die Tokarczuk in 2009 naar eigen zeggen als ‘tussendoortje’ schreef, wordt een excentriek oud besje geconfronteerd met een reeks moorden in het Pools-Tsjechische grensgehucht waar ze andermans zomerhuizen onderhoudt, mosterdsoep kookt en horoscopen berekent. Wie echter een Miss Marple-achtige hommage aan Agatha Christie verwacht, komt slechts deels aan zijn trekken. Omdat de in Polen als publieke intellectueel geboekstaafde Tokarczuk het als een ‘verspilling van tijd en papier’ beschouwt om een boek enkel te schrijven om te weten wie de moordenaar is, besloot ze aan haar droogkomische mysterie ook enkele

Grote Thema’s als vegetarisme, dierenrechten en burgerlijke ongehoorzaamheid toe te voegen. Dat doet ze evenwel op zo’n opzichtige manier dat het misdaadverhaal er flink onder te lijden heeft. Tokarczuk heeft net iets te veel dedain voor een genre dat ze zelf niet bepaald beheerst. Het gebrek aan suspense zou niet eens een ramp geweest zijn als ‘Jaag je ploeg over de botten van de doden’ niet ook in politiek-filosofisch opzicht enigszins tekortschoot. Bij momenten leest het met de poëzie van William Blake doorspekte moordverhaal als een intelligent en grappig pleidooi tegen patriarchale dorpspolitiek en het doden van dieren, maar naast al te lange astrologische uiteenzettingen over ascendanten en Mars die in het twaalfde huis staat, vind je in deze ecologische vertelling ook iets te vaak weinig doordachte doordenkertjes als: ‘Soms denk ik weleens dat alleen zieken echt gezond zijn.’ Als er toch een reden is om ‘Jaag je ploeg over de botten van de doden’ tot de laatste pagina te lezen – voor de voorspelbare conclusie hoef je het niet te doen – dan is het Tokarczuks gitzwarte gevoel voor humor. Zo gni el je je als lezer door Tokarczuks vrolijke vertelling vol karikaturale personages en een occasionele dode met een gescheurde onderbroek die boven zijn ‘spiksplinternieuwe zilverkleurige trainingsbroek’ uitsteekt. ‘Jaag je ploeg over de botten van de doden’ is wellicht niet het boek waarmee Tokarczuk haar Nobelmedaille opstreek, maar wie zelfs in haar ‘tussendoortjes’ de absurditeit van het bestaan ludiek weet te vatten, verdient misschien toch de acht miljoen Zweedse kronen die bij de prijs horen. Al was het maar om in alle rust aan betere boeken te kunnen werken.

**1/2.

 

Verberg tekst

In de winter is het een dichtgevroren gehucht, in de zomer een losse verzameling vakantiehuisjes. Vaste bewoonster Janina Duszejko doet er tijdens de sneeuwmaanden elke dag haar ronde. Ze controleert de verlaten woningen op lekken en marternesten, waarna ze zich voor haar houtkachel nestelt, horoscopen trekt en de duivelse gedichten van William Blake naar het Pools vertaalt. Een bar maar rustig bestaan voor een dame op leeftijd. Tot haar buurman Eunjer ’s nachts op haar deur bonkt: de lokale bullebak Grootvoet is overleden, schijnbaar gestikt in het botje van een gestroopte ree.

Zijn dood zal niet de laatste zijn. In een ijltempo sneuvelt een allegaartje aan mannen. De eigenaar van een vossenkwekerij raakt verstrikt in één van zijn eigen vallen, het vermangelde lichaam van de Commandant wordt in een greppel ontdekt en de Preses lijkt wel opgevreten door kevers. Onrust en roddel verspreiden zich over het dorp, de politie staat voor een raadsel. Waren de heren lid van een smokkelbende? Verhandelden ze vrouwen of raakten ze in onmin over waardevolle lappen grond?

Bemoeizuchtig als ze is, probeert Janina de politie bij te staan. Maar haar excentrieke theorie oogst weinig bijval – dieren die wraak nemen op leden van de jachtvereniging, dat kan alleen een zonderling bedenken. Spottend wordt ze het kantoor uit geherderd: wichel jij maar lekker sterren en laat ons de zaak maar oplossen.

Midsomer Murders , maar dan op het Poolse platteland? Niet echt. Het thrillerverhaal is de misleidende rode draad waarmee Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk haar lezers meelokt in een waanzinnig literair labyrint. Terwijl je in het kielzog van amateurspeurder Janina door een desolaat landschap banjert, krijg je allerlei geniale observaties en grimmig mooie zinnen onder je loopneus geschoven: ‘Ik zag een zwanger meisje op een bankje zitten en dacht bij mezelf wat een zegen onwetendheid is. Hoe zou je alles kunnen weten zonder een miskraam te krijgen?’

Jaag je ploeg over de botten van de doden laat zich niet in een literair hokje duwen. Ja, het is een thriller. Ja, het is een magisch-realistisch horrorsprookje. Ja, het is een stilistisch wonderkabinet. En ja, het is wereldklasse.

Het enige minpunt komt voor rekening van de uitgever. Over de schabouwelijke omslag kun je nog een smaakdiscussie voeren maar de bindwijze is een aanfluiting: na één leesbeurt ziet het boek eruit alsof het daadwerkelijk ondergeploegd werd. Fonkelromans als die van Tokarczuk verdienen een harde kaft, stevig papier, een leeslint, en een ereplek op de boekenplank.

*****

De Geus (oorspronkelijke titel: Prowadz swój plug przez kosci umarlych), 296 blz., € 22,50.

Verberg tekst

Mevrouw Duszejko woont in een afgelegen gebied in het zuiden van Polen. Ze is de excentrieke hoofdpersoon in dit boek met een bijzondere titel. Mevrouw Duszejko maakt horoscopen, houdt van de poëzie van Blake, heeft Kwalen waar we niet te veel over te weten komen en veel Grote Woorden krijgen van haar een hoofdletter. Maar ze maakt zich vooral druk over het dierenwelzijn in haar omgeving. Dan worden er mysterieuze moorden gepleegd op mannen uit het dal en volgens mevrouw Duszejko nemen de Dieren wraak. Het boek dateert uit 2009 maar de door Tokarczuk aangesneden thema’s zoals duurzaamheid en het onderdruk staan van vrouwenrechten zijn in het huidige Polen actueler dan ooit. Het wordt haar dan ook niet door iedereen in dank afgenomen dat ze over deze thema’s schrijft. Olga Tokarczuk (1962) kreeg de Nobelprijs voor Literatuur 2018. Haar proza wordt wel het Poolse magisch realisme genoemd.