Karl Ove Knausgård rondt metVrouw zijn zesdelige cyclus af: een volstrekt on-ironisch, metafoorvrij kunstwerk dat de wereld openlegt.
Karl Ove Knausgård is geen man van weinig woorden. De eerste vijf delen van zijn zesdelige reeks Mijn strijd waren al goed voor 2600 pagina's.Vrouw, het laatste deel uit 2011, telt er nog eens 1200. Toch heeft de ik-verteller deze keer niet veel nieuws te vertellen over zijn leven. We wisten al dat zijn tirannieke vader zich dood heeft gedronken, dat hij worstelt met de alledaagsheid, dat hij leraar is geweest in het noorden van Noorwegen, dat hij schrijver wilde worden, dat zijn vrouw een bipolaire stoornis heeft. Hij schrijft nu ook over hun volkstuin, en gaat dieper in op hun financiën. Maar dat doet bijna niet ter zake.
Nieuw inVrouw is de beschouwende laag, omdat Knausgård dit zesde deel schreef toen de eerste delen (vanaf 2009) gepubliceerd werden en een ongezien mediacircus op gang brachten. Het intieme werd publiek. Voor hij het beseft, zit Knausgård in een wereld vol gekwetste dierbaren en 'dreigende rechtszaken en openlijke beschuldigingen van leugens'.
Het vreet aan hem. Knausgård is in Vrouw vaak bang, wanhopig en verdrietig. Zijn persoonlijkheid blijkt 'opgetrokken rond dat wat anderen ervan vonden en dachten'. Daarnaast is hij ook bang dat hij nooit een literair werk van betekenis zal schrijven.Mijn strijd was oorspronkelijk een poging om een writer's block te doorbreken - een experiment om in het schrijven zo dicht mogelijk bij het leven te raken, en uiteindelijk het verschil op te heffen.
Het oergevoel bij Knausgård is melancholie. Hij wil geen afstand doen van het leven dat hij leeft, van de familiale regelmaat, maar stelt met 'een soort weerzin' wel vast dat er iets ontbreekt. Daarom gaat hij op zoek naar het werkelijke, het authentieke. Als schrijver doet hij dat via de literatuur, maar dat is niet onproblematisch: 'Ik lees en schrijf dus over het leven. Het enige wat ik er niet mee wil, is het leiden.'
Rouwen op papier
Dat is de essentie van Knausgårds strijd: door te lezen en te schrijven, vlucht hij voor het leven waar hij eigenlijk hunkerend naar streeft. Alleen kan hij zichzelf het beste analyseren door te schrijven. Bovendien is zijn streven niet verzoenbaar met zijn rol als vader, en met de sociale grenzen in het leven. De pijnlijkste illustratie van zijn catch 22 is de dood van zijn schoonvader. Terwijl zijn vrouw Linda rouwt, schrijft hij over de dood van zijn eigen vader, elf jaar eerder. Hij is er niet voor zijn vrouw, en stelt wat hij schrijft over zijn eigen rouw, zijn herinnering, dus boven haar 'werkelijke' rouw.
In het slot van Vrouw gaat Knausgård nog met veel mededogen in op haar zware depressie. Terwijl hij zijn strijd om authenticiteit voert, strijdt zij letterlijk voor haar leven - ze droomt van een 'een doodnormaal leven', maar is zelf allesbehalve normaal. Zijn liefde blijft overeind, maar hij beseft dat hij zichzelf nooit zal kunnen vergeven.
Zijn grootste probleem als 'autobiografisch' schrijver is 'erachter zien te komen wat relevant was'. Uiteraard vertelt Knausgård niet zijn hele leven. Toch is bijvoorbeeld Zadie Smith gefascineerd door zijn vermeende weigering om vorm te geven of te selecteren, en schat Jonathan Franzen zijn werk minder hoog in dan vergelijkbare romancycli van Edward St Aubyn en Elena Ferrante. Volgens Franzen geven zij hun verhaal vorm en schrijft Knausgård zijn herinneringen gewoon uit.
Dat is al te reductionistisch. In Knausgårds heen en weer zwerven tussen beschrijvende romanpassages en essayistische reflectie schuilt een poëtica: associatieve ordening, losse chronologie, alles is gelijkwaardig. Door grote en kleine dingen gelijk te noemen geeft hij ze een open betekenis die lezers toelaat hun eigen klemtonen te leggen. Tegelijk brengt hij een vorm van structuur aan: wat in de wereld uiteen is gevallen, brengt hij weer samen, op een manier die zin geeft, en lezers ook blijft boeien.Vrouw, en bij uitbreidingMijn strijd, is geen kaal herinneringsrelaas, maar een volstrekt on-ironisch, metafoorvrij kunstwerk.
Mein Kampf
Knausgård laat in Vrouw alle remmen los in het verweven van beschrijving en reflectie. Naast talloze bedenkingen over kunst, filosofie, moraal, geschiedenis en anatomie bevatVrouw ook 'De naam en het getal', een briljant essay van 450 pagina's waarin hij van bij de kracht van namen, die het lichaam verbinden met het sociale, via het gedicht 'Engführung' van Paul Celan terechtkomt bij de rol van taal in de opgang van het nazisme. In Hitlers Mein Kampf komt geen 'jij' voor, analyseert Knausgård, 'alleen een 'ik' en een 'wij', zodat het mogelijk wordt 'zij' tot 'het' te maken.' Hitler zit hem dicht op de huid, vanwege zijn 'wanhopige verlangen om iets groots te worden, om zich boven zichzelf te verheffen, de liefde voor zijn moeder, de haat voor zijn vader'. Hitler is, mutatis mutandis, zoals hijzelf. Hun strijd is vergelijkbaar.
Ook Knausgård heeft in zijn strijd verloren, zij het dan glorieus. Zijn poging om het onderscheid tussen leven en literatuur op te heffen, is mislukt. Hij heeft vele mensen pijn gedaan, maar beseft tegelijkertijd: 'Had ik nog meer pijn gedaan, was het waarheidsgehalte nog groter geweest.' Anderzijds is Knausgård nu als succesvol literair schrijver de door hem verfoeide banaliteit ontstegen. Net als Hitler heeft hij succesvol een ruimte geschapen voor zijn eigen mythologie.
De toekomst brengt iets anders. In zijn slotzin zweert Knausgård na zijn 'mislukt' experiment het schrijver-zijn af. Hij wil de fictie uit, het leven in. Dat wil zeggen: hij zal niet meer beschrijven, alleen nog reflecteren. Iets om naar uit te kijken.
KARL OVE KNAUSGÅRD
Vrouw.
Vertaald door Marianne Molenaar,
De Geus, 1207 blz., 49,95 euro
(e-boek 24,99 euro).
De auteur: Noors literair enfant terrible, veelschrijver, zelfverklaard 'vuilnisman van de ziel'.
Het boek: het slotdeel van de cyclus Mijn strijd, waarin hij reflecteert over de andere delen en zijn verweving van beschrijving en reflectie tot nieuwe hoogten stuwt.
ONS OORDEEL: een briljant verslag van een glorieus verloren strijd.
¨¨¨¨¨
Alexander Van Caeneghem ■
Verberg tekst