Haar hele leven heeft ze Eva Zilverstijn geheten. Tot vandaag. Vandaag is het voorbij. Over een paar uur moet de hele familie Zilverstijn zich gaan verstoppen voor de Duitsers, die alle Joden van Nederland willen vermoorden. Ineens mag ze geen Eva Zilverstijn meer zijn, maar een ander kind met een vreemde Franse naam". Dat 'andere' kind heet Marie-Louise Dutour, en Eva's zusje Lisa heet nu Marie-Jeanne. Eva moet vaak oefenen voordat ze de namen in één keer kan uitspreken. Ze heeft ook een andere geschiedenis gekregen: tegen vreemden moet ze zeggen dat ze gevlucht zijn na het bombardement op Rotterdam. De sleutel is gebroken vertelt in 34 korte hoofdstukken over de onderduikperiode van Eva, haar zusje en haar ouders. Over het leven daarvoor kon je al lezen in Witte zwanen, zwarte zwanen (Leopold, 1992), waarin Ida Vos duidelijk maakte hoe Joden een normaal leven onmogelijk werd gemaakt door steeds verdergaande wetten en regels van de Duitse bezetter.
Met behulp van een mevrouw Ali van de ondergrondse duikt de familie Zilverstijn in dit boek onder op verschillende adressen. Er blijkt nl. steeds een reden te zijn om een ogenschijnlijk veilig adres te verlaten. Nadat mevrouw Ali zelf is opgepakt, kan de familie echter geen adres meer vinden waar ze met zijn vieren kunnen verblijven. De ouders en de dochters worden daarom van elkaar gescheiden, en duiken op verschillende adressen onder. Het boek eindigt wanneer de meisjes na het einde van de oorlog een briefkaart krijgen die het overleven van hun ouders bevestigt. Hoewel het er dus lange tijd op leek dat de sleutel die hen de vrijheid zou verschaffen gebroken was, wordt die ? anders dan voor veel van hun bekenden ? toch op tijd gevonden.
Ida Vos weet als geen ander te beschrijven wat het onderduiken met zich brengt en wat voor invloed dit heeft op de gedachten en gevoelens van Eva en haar zusje: hoe ze steeds tussen hoop en angst zweven, hoe boos ze zijn op Hitler en Duitse soldaten, hoeveel moeite ze hebben met het moeten verzwijgen van hun echte naam en identiteit... Hoewel ze soms maar heel kort in actie komen, geeft Vos ook een scherp beeld van de verschillende personen die de meisjes verborgen houden en van de opvattingen die ze er op nahouden. Zo zitten Eva en Lisa bij tante Martha en oom Eduard voortdurend in een aparte kamer, terwijl ze bij 'Dikke Mie' overdag in de huiskamer verblijven: "Jullie zijn Joodse kinderen en kinderen kunnen niet de hele dag opgeborgen worden, zelfs Joodse kinderen niet. Zo denk ik erover". Verder lezen we over de poppenspeler bij wie ze een laatste schuilplaats vinden, een man die het eten uit zijn mond spaart om Eva en Lisa te voeden en die de negatieve gevoelens en angsten van de meisjes kanaliseert door spelletjes.
Dat dit ondanks het thema geen loodzwaar boek is, komt o.a. door de grapjes die de meisjes zelf maken en door relativerende details, zoals een herinnering aan de papegaai van hun vroegere buurvrouw, die altijd 'vuile viezerik' riep als hij de naam van Hitler hoorde.
De sleutel is gebroken verscheen voor het eerst in 1996. Deze tweede druk heeft een nieuwe omslag gekregen en is door de uitgever terecht ondergebracht in de serie 'Levende geschiedenis'. [Karen Ghonem-Woets] Verberg tekst

Eva Zilverstijn moet met haar ouders en zusje Lisa onderduiken voor de Duitsers. Haar hele leven is plotseling veranderd, zekerheden en vrijheid bestaan niet meer. Telkens opnieuw moet er van schuilplaats worden gewisseld, want overal dreigt het gevaar te worden opgepakt en weggevoerd. Omdat er niet voldoende schuilplaatsen zijn, vluchten de ouders naar elders. Na de oorlog beklemt Eva de angst dat ze niet terug zullen keren. Deze in korte stukjes weergegeven geschiedenis is in begrijpelijke taal uiterst spannend en beeldend vanuit het standpunt van Eva en haar zusje beschreven. Het boek heeft een fraaie omslag; illustraties ontbreken. Vervolg op 'Witte zwanen, zwarte zwanen'*. Zeer geschikt voor gebruik in de hoogste klassen van het basisonderwijs alsmede de beginklassen van het voortgezet onderwijs (spreekbeurt; voorlezen; literatuurlijst; geschiedenis). Vanaf ca. 11 jaar.

Joodse ouders duiken met hun twee dochtertjes onder, want alle Joden worden opgepakt en naar kampen weggevoerd. Er zijn onderduikouders waar de meisjes het goed mee kunnen vinden maar er zijn ook enge bij. Voor de mensen in het verzet is het zeer gevaarlijk om Joden te helpen. De onderduikers moeten zeer stil zijn, mogen niet naar buiten en leven in angst om ontdekt te worden. Zo verhuizen Lisa en Eva heel dikwijls. Ze hebben ook een niet-Joodse naam moeten aannemen. Nu heten ze Marie-Jeanne en Marie-Louise Dutour. Wanneer ze voor hun eigen veiligheid van hun ouders gescheiden worden, breekt voor hen een zware tijd aan. Na een tijdje geloven ze zelfs dat hun ouders dood zijn. Hoe langer de oorlog duurt, hoe minder ze zich hun ouders kunnen herinneren. Emotioneel zitten ze er onderdoor. Tot ze bij meneer Ami mogen wonen. Hij is een veelzijdig kunstenaar, een poppenkastspeler. Hier mogen ze door het huis lopen en moeten ze niet meer echt stil te zijn. Ze mogen verven, kleien en zich creatief uiten in zijn atelier. Wanneer er eindelijk een einde aan de oorlog komt, krijgen ze bericht dat hun ouders nog leven. Maar het verdriet om het verlies van familieleden en vrienden is zeer groot. 'Levende geschiedenis' is een serie van boeken die iets te maken hebben met een herinneringscentrum of een museum. In dit boek is het verhaal van Eva het verhaal van de schrijfster zelf. Haar emotionele beleving, de eenzaamheid en de onzekerheid vertelt ze uit eigen ervaring. Hoe erg de kinderen hun ouders missen, is pakkend beschreven en doet je verder lezen tot het verlossende einde. Ida Vos schrijft in een eenvoudige vlotte stijl zodat het voor kinderen vanaf tien jaar te begrijpen is. Een ontroerend verhaal.
Verberg tekst